Артыкулы: Цярлецкі Кірыла Сямёнавіч (1)

Цярлецкі Кірыла Сямёнавіч (Тарлецкі Кірыла Сямёнавіч) (?, Піншчына?—21.5.1607, г. Луцк) — беларуска-ўкраінскую царкоўны дзеяч, праваслаўны епіскап пінскі і тураўскі (1576—1585), праваслаўны епіскап луцкі і астрожскі (1585—1596), уніяцкі епіскап луцкі і астрожскі (1596—1607), экзарх Кіеўскай праваслаўнай мітраполіі (1589—1596), адзін з галоўных ініцыятараў і лідараў Берасцейскай уніі 1596.

Час і месца нараджэння Кірылы Сямёнавіча Цярлецкі дакладна невядомы. Меркаванне А.Мілавідава пра верагоднасць нараджэння К.Цярлецкага ў сяле Высокае-Пачапава не знаходзіць пацверджання ў крыніцах. Цярлецкія былі дробным шляхецкім родам герба «Сас» на Перамышльшчыне і паходзілі з сяла Церла («Терло») над р. Стрвяж (цяпер у Старасамбарскім раёне Львоўскай вобласці). У Церлі знаходзіўся значны рэлігійны цэнтр з царквой і манастыром, фундацыю якіх атрымалі шляхцічы Цярлецкія: прывілеем Уладзіслава ІІ ад 28.4.1415 пацверджана святару Міхаілу і яго нашчадкам спадчыннае права на валоданне землямі і павіннасцямі ў Церлі, якія належалі храму Раства Багародзіцы і Церлаўскаму манастыру і былі ім падораны князем Львом. Род быў святарскім, з яго выйшла цэлая плеяда епіскапаў, манахаў і святароў. Найстаражытная пісьмовае фіксацыя святароў з роду Цярлецкіх на тэрыторыі Перамышльскай праваслаўнай епархіі датуецца пачаткам 16 ст. Напрыклад, у 1528—1549 Перамышльскага праваслаўную кафедру займаў Лаўрэнцій Цярлецкі.

Адна з галін роду Цярлецкіх перасялілася на тэрыторыю ВК. Непасрэдныя сведчанні аб паходжанні гэтай галіны роду, у тым ліку і Кірыла, знаходзяцца ў валынскіх і перамышльскіх судовых актах. 14.1.1593 Васіль Рыгоравіч Цярлецкі, відавочна, стрыечны брат Кірылы, зрабіў дароўны запіс свайму сыну Міхаілу, у якім паказаў паходжанне роду з Церлы. Ён перадаваў яму ў спадчыну свае часткі ў Церле, Любахове, Расохах і Свіном на Перамышльшчыне. Пры гэтым дарыльшчык выказаў павагу да аўтарытэту «старшого въ доме нашомъ, кревного и повинного брата моего, его милости, отцъца Кирила Терлецкого, епископа Луцкого и Острозского»[1]. Родным братам Кірылы быў Яраш Сямёнавіч Цярлецкі, імя якога згадваецца ў многіх актах, перш за ўсё — ва ўсіх тастаментах Кірылы. Разгалінаванне роду адбылося таксама ў некалькіх іншых напрамках. У 1596 у актах Холмшчыны фіксуецца войскі Хведар з Церлы Цярлецкі, бацька будучага холмскага епіскапа Мяфодзія Цярлецкага (1630—1649). У літаратуры вядомы таксама Феадосій Цярлецкі — манах Унеўскага манастыра (1589), ігумен (1590—1597) і эканом (1606), зноў манах (1611).

Магчыма, першым перасяленцам быў Марцін Цярлецкі, імя якога зафіксавана ў перамышльскіх актах 20.5.1516. Сямён, бацька Кірылы, быў яго унукам[2]. Верагодна, ён знаходзіўся на службе ў Вільні, дзе зафіксаваны пісарам некалькіх кніг Метрыкі ВКЛ (1585—1589, 1589—1594, 1589—1598 і 1589—1614).

Галіна роду, якая перасялілася ў ВКЛ, разраслася. З крыніц канца 16—пачатку 17 ст. вядома, што Цярлецкія валодалі на Піншчыне і Берасцейшчыне некалькімі маёнткамі: сёламі Асабовічы, Грыўкавічы, Дубай, Рэчыца, Корсуні, Цеўкавічы, Пярковічы (Пірковічы). Кірыла Цярлецкі меў дачку Ганну, якая выйшла замуж за шляхціча з Пінска Івана Фёдаравіча Вяляціцкага, пінскага земскага пісара. Акрамя блізкіх сваякоў, напрыклад, брата Яраша і яго жонкі Марыі Тураўны (Марыны Багухвалаўны), іх сына Івана і пецярых дачок, ужо ў Луцку Кірылу Цярлецкага атачалі іншыя землякі з Перамышльшчыны і Пінска.

Па меркаванні А.Лявіцкага, Кірыла Цярлецкі атрымаў «нармальную» для таго часу адукацыю: ведаў грамату, у тым ліку і польскую мову, Статут ВКЛ і іншыя прававыя кодэксы. Недахопы адукацыі кампенсаваў пазней сродкамі самаадукацыі і зносінамі з добра адукаванымі людзьмі. Існуе неправеранае сведчанне аб службе Кірылы пісарам у скарбніка літоўскага Мікалая Трызны.

Пачатак «актыўнай» біяграфіі Кірылы звязаны непасрэдна з актам прадастаўлення яму Пінска-Тураўскага епіскапства. Верагодна, з 1573 князь В.К.Астрожскі атрымаў магчымасць на асаджэнне мясцовай кафедры, і гэта, такім чынам, прывяло да намінацыі Кірылы Цярлецкага. 8.7.1576 кароль Стафан Баторый надаў пратапопу Пінска, святару замкавай царквы св. Дзмітрыя Кірылу Сямёнавічу Цярлецкаму Пінска-Тураўскую епархію ў сувязі са смерцю епіскапа Макарыя Еўлашэўскага. Такім чынам, намінант быў пратапоп і распараджаўся ў кафедральнай царкве епархіі, якая таксама лічылася галоўнай гарадской святыняй (у Пінску ў 16 ст. налічвалася 16 праваслаўных храмаў). Цікава, што ў прывілеі ў агульным плане згадваецца ўдзел у намінацыі паноў-рады ВКЛ, а таксама самога Кірылы, які «билъ чоломъ», каб прызначэнне было не часовым (да прыезду ў край караля), а пажыццёвым. Падкрэслена таксама годнасць намінанта: ён быў чалавекам «цнотливим», «статечним» у духоўных справах, «въ писме святомъ» навучаным. У дакуменце згадваецца таксама ліст караля да мітрапаліта Іоны. Грамата цікавая таксама патрабаваннямі вышэйшай дзяржаўнай улады Рэчы Паспалітай да ўладыкаў. Новапастаўлены уладыка быў абавязаны ставіць (высвячаць) духоўных асоб, ажыццяўляць над імі належнае кіраванне, пільна сачыць «во всякихъ справахъ духовныхъ» і за «богомольствомъ» у цэрквах епархіі. Яму дазвалялася «вживати» царкоўныя маёнткі як у Пінску і Тураве, так і ва ўсіх іншых прыходах епархіі на сваю карысць. Вядома, што маёнтка мясцовай кафедры былі нешматлікімі.

Аб кананічнасці намінацыі і хіратоніі Кірылы Цярлецкі звесткі не захаваліся. Існуе здагадка, што ён аўдавеў. У сувязі з тым, што нічога не вядома пра абставіны яго жыцця да намінацыі, мяркуем, што папярэдне ён належаў да белага духавенства, таму, стаўшы епіскапам, у манахі не пастрыгся і імя не змяніў. У шлюбе меў дачку Ганну, якая выйшла замуж за валынскага шляхціча Івана Вяляціцкага. Меркаванне А.Лявіцкага аб тым, што Пінская кафедра дасталася Кірыле Цярлецкаму «звычайным спосабам», гэта значыць шляхам подкупу, не знаходзіць пацверджання ў крыніцах.

На Пінскай кафедры Кірыла Цярлецкі знаходзіўся 9 гадоў. Аб гэтым перыядзе яго духоўнай кар’еры захавалася мала інфармацыі. 21.2.1578 Стафан Баторый выдаў прывілей, па просьбе Кірылы, аб неўмяшанні свецкай улады ў справы царкоўнага кіравання епархіі. 20.7.1582 кароль вярнуў епіскапу царкоўную вотчыну Ненькавічы, прысвоеную зямянінам М.Цянюкаю (справа разглядалася перад гэтым у мясцовым земскім судзе), з пацвярджэннем правоў епікапа на маёнтак. 27.8.1582 уладыка ўнёс скаргу ў берасцейскія гродскія кнігі на пінскага падстарасту князя Льва Войну Варанецкага, які абрабаваў царква Святога Духа ў Пінску. У 1584 архіерэй скардзіўся каралю на ўціск пінскіх гродскіх ураднікаў, якія судзілі святароў грамадзянскім судом, знявольвалі іх у замак і інш. Уціскаліся і мяшчане, падданыя кафедры: ім не дазвалялася гандляваць на рынку. 31.7.1584 кароль загадаў старасту Янушу Збаражскаму спыніць згаданыя ўціскі. 25.2.1585 епіскап Кірыла дамогся каралеўскага пацвярджэння даўніх правоў пінскіх епіскапаў на бязмытны гандаль царкоўных вотчынных людзей. У апошні год уладарання ў Пінску ўладыка паспеў яшчэ раз паскардзіцца на старасту князя Януша Збаражскага. У прывілеі караля ад 11.3.1586 гаварылася пра розныя ўціскі пінскім цэрквам, гвалтоўны наезд і рабаванне царквы Св. Духа. У другой позве ён скардзіўся на старасту за нявыплату даходаў з гарадскога мыта на саборную і іншыя кафедральныя цэрквы (пры гэтым згадваўся даўні каралеўскі прывілей). Тут таксама змешчана даволі каштоўная інфармацыя аб тым, што менавіта ўладыка Кірыла пабудаваў царкву Св. Духа на пляцы яўрэя Мошкі Абрамовіча, якога ён ахрысціў. У выніку ахрышчаны фундував сваю зямлю і дом на царкву «на вечныя часы». Можна выказаць здагадку, што па пратэкцыі Кірылы яго дзядзька Афанасій Цярлецкі (у свеце Андрэй) у 1584 стаў архімандрытам Лешчынскага манастыра пад Пінскам, а ў 1588 заняў Полацку архіепархію. Апошні дакумент, падпісаны Кіралам Цярлецкім як пінскім і тураўскім епіскапам, датуецца 2.6.1585[3]. Цікава, што подпіс епіскапа на дакуменце засведчаны яго пячаткай, якая дэманструе рэдкую сфрагістычную традыцыю. Калі на яго пячатцы пад граматай Берасцейскай уніі 1596 змешчаны выявы шляхецкіх гербаў, у тым ліку і родавы герб «Сас», то тут выразна праглядаюцца профілі двух святых. Відаць, атрымаўшы прывілей на Луцка-Астрожскую епархію, Кірыла Цярлецкі яшчэ знаходзіўся ў Пінску.

У 1580-я г. Кіеўская мітраполія трапіла ў арбіту ўсходніх і заходніх уплываў, стала аб’ектам пільнай увагі Канстанцінопаля і Рыма. У пачатку дзесяцігоддзя на Русь адправіліся эмісары патрыярхату протасінкел Мікіфар і архімандрыт Дыянісій, якія з Яс перадалі лісты патрыярха Ераміі II. Знамянальна, што 28.4.1583 датаваны ліст да пінскага і тураўскага епіскапа Кірылы Цярлецкага, падпісаны патрыяршым протасінкелам Мікіфарам і экзархам Усходняй царквы архімандрытам Дыянісіем. Пасланне да Кірылы Цярлецкі было апублікавана ў Астрогу ў 1598 у складзе «Кніжыцы». У той жа час такія пасланні былі адпраўленыя да князя В.К.Астрожскага, да мітрапаліта Анісіфора, да праваслаўных жыхароў Русі. У згаданым «іерархічным» шэрагу епіскап Кірыла Цярлецкі займае пачэснае месца. Прадстаўнікі патрыярхату велічна назвалі «кір» Кірылу «найпачэсным і найдобрым», а падуладны яму клір — «хрыстаімянітым». Не здолеўшы дабрацца на Русь з-за татарскай небяспекі, эмісары паведамілі пра мэты сваёй місіі: «созрения ради церковных преданий» і «обличения» хваляванняў ад праціўнікаў царквы. Таму яны прасілі епіскапа прыняць спудзея Тэадора, які павінен быў наведаць і мітрапаліта і іншых епіскапаў, а таксама высветліць адносіны праваслаўных з пратэстантамі. Апошняя задача найбольш цікавая: Тэадор меў высветліць попыт на канкрэтную ўсходнюю царкоўную літаратуру («елика потребна есть церковныхъ преданий»). Акрамя таго, яму трэба было аказаць дапамогу «въ помощъ учения и книгъ купования внешнихъ любомудръцовъ учений теологовъ», на карысць усіх. Такім чынам, на Усходзе цікавіліся кніжнасцю Русі. У сваю чаргу, кнігі згаданага зместу мог бы перадаць неўзабаве патрыярх. Да іх змогуць «прычасціцца» моладзь і тэолагі з мэтай адпору ерэтыкам. У канцы епіскапу рэкамендавалася далучыцца да гэтай справы «во сию богоизбранъную ползу» дзеля ласкі і міласці Госпада пад благаслаўленнем і малітвай сусветнага патрыярха.

У першы перыяд сваёй архіпастырскай дзейнасці Кірыла Цярлецкі мала чым адрозніваўся ад іншых іерархаў мітраполіі, аднак, як уяўляецца, не існуе ніякіх зыходных падстаў сцвярджаць, як гэта рабілася ў старой гістарыяграфіі (цяпер гэту тэндэнцыю працягвае толькі польскі гісторык А.Мірановіч), што епіскап займаўся толькі ўласным узбагачэннем, застаўляў і прадаваў царкоўныя маёнткі і, назапасіўшы багацце, выкарыстаў яго на подкуп для атрымання больш багатай Луцько-Астрожскай епархіі.

Самы актыўны перыяд жыцця Кірылы Цярлецкі цесна звязаны з Валынню, дзе ён атрымаў Луцка-Астрожскую епархію пасля смерці епіскапа Іоны Борзабагатага-Красенскага (намінацыйная грамата датуецца 9.5.1585). На падставе ліста Яна Замойскага да П.Тыліцкага ад 8.4.1585, у якім гаворыцца, што ўладыцтва павінна дастацца прыяцелю кіеўскага ваяводы, сфармавалася перакананне, што намінацыя адбылася па ініцыятыве князя В.К.Астрожскага. Цікава, што аўтар «Перестороги» быў таксама перакананы ў гэтым: Кірыла атрымаў Луцкае епіскапства «за паданнем княжаці пана ваяводы кіеўскага ... і ў вялікай ласцы ў яго быў ...». Якой была пазіцыя мітрапаліта Анісіфора Дзевачкі, ці ўхваліў ён пераход з адной епархіі ў іншую — даводзіцца толькі здагадвацца. Пра яго ўдзеле ў новай намінацыі Кірылы Цярлецкага не існуе ніякай інфармацыі.

Крыніцы праліваюць святло на пытанне аб тым, як ажыццяўлялася арганізацыя кіравання маёнткамі і гаспадаркай кафедры. Асобныя групы маёнткаў кафедры ўтваралі цэлыя воласці, што палягчала кіраванне імі. Епіскап карыстаўся выпрабаваным метадам: маёнткамі кіраваў спецыяльныя намесьнікі (ураднікі). Пры гэтым Кірыла Цярлецкі не быў арыгінальным і прызначаў на гэтыя пасады сваякоў. Так, брат епіскапа Яраш па дакуменце ад 21.9.1595 апекваўся мяст. Рожышча з прысёлкамі. Васіль Рыгоравіч Цярлецкі (стрыечны брат Кірылы) быў адным з ураднікаў маёнткаў Луцкай кафедры. 3.1.1600 у Луцкім гродскім судзе пратэставаў абывацель Перамышльскага павета шляхціч Іван Цярлецкі, які яшчэ ў 1593 быў запрошаны Кірылам і Ярашам на службу ў епіскапскі двор. Ён скардзіўся на запазычанасць у аплаце працы. З рэпратэстацыі Кірылы Цярлецкі бачна, што Іван, збяднелы на радзіме, загадваў маёнткам Луцкай кафедры Цярэмнае. У скарзе епіскапа ад 31.5.1591 згадваецца яго служэбнік Пракоп Цярлецкі, які кіраваў Фалімічамі.

Пытанне аб тым, якім чынам епіскап Кірыла Цярлецкі карыстаўся маёнткамі сваёй кафедры, застаецца адкрытым. Красамоўным з’яўляецца такі факт: сярод аперацый з зямельнай уласнасцю валынскай шляхты ў 2-й палове 16 ст. фіксуецца толькі адзін выпадак здачы епіскапам у арэнду кафедральнага маёнтка. Гаворка ідзе пра с. Ліпляны, перададзенае ў арэнду шляхцічу Андрэю Духновічу (Дахновічу) у 1597. Другі выпадак больш вядомы: напярэдадні паездкі ў Рым у 1595 епіскап з дазволу караля аддаў у арэнду некаторыя маёнтка сваёй кафедры, з тых арэндных сум ён аплаціў свае даўгі, а астатнія грошы ўзяў сабе на дарогу. Брат епіскапа Яраш у 1595 атрымаў у арэнду царкоўны маёнтак Рожышча з прысёлкамі (магчыма, згаданая арэнда была часовай і звязанай з хуткім ад’ездам епіскапа ў Рым). Існуе таксама глухая інфармацыя аб арэндных аперацыях уладыкі Цярлецкі ў пачатку ўрадніцтва. Так, напрыклад, у 1586 ён здаваў у арэнду Будараж. Пад 1597 фіксуецца здача ў арэнду корчмаў у Бушчы, Піўчы і Бударажы. Арэндныя аперацыі былі ў той час звычайным сродкам выпраўлення матэрыяльнага становішча той ці іншай гаспадаркі.

Сцвярджэнне старой гістарыяграфіі аб скупасці і карысталюбству епіскапа не вытрымлівае праверкі сведчаннямі крыніц. Да таго ж, царкоўныя маёнткі часта падвяргаліся рабаванню з боку суседняй шляхты (гэтак жа паступалі і падданыя кафедры). Найбольшая знішчэнні Луцкая кафедра зазнала падчас паўстання Налівайкі. Па некаторых дадзеных, страты епіскапа Кірылы Цярлецкага вызначаліся сумай у 100 тыс. фларынаў.

Актывізацыя ўнутранага жыцця Кіеўскай мітраполіі звязваецца з місіяй патрыярха Ераміі ІІ у 1589. На думку М.Дзмітрыева, Кірыла Цярлецкі так паспеў «нашкодзіць» на Луцкай кафедры, што вымушаны быў апраўдвацца за грахі перад патрыярхам. Адна з грамат Ераміі ІІ, якімі ён спрабаваў навесці парадак у мітраполіі, была адрасавана 6.8.1589 луцкаму і астрожскаму епіскапу (грэцкаму духавенству забаранялася ўмешвацца ў справы рускай царквы). Наступным рашучым крокам патрыярха стала падвышэнне Кірылы Цярлецкага да годнасці экзарха мітраполіі: ён быў прызначаны старэйшым над усімі епіскапамі (грамата ад 14.8.1589).

Новага экзарха высвецілі ў Берасці. Яго статус у некаторых пытаннях быў выразна агавораны, напрыклад, ён атрымліваў кіраванне духоўнымі справамі, у тым ліку і нагляд за епіскапамі, якія павінны былі прытрымлівацца парадку; прычым экзарх атрымліваў выключнае права не толькі іх папраўляць, але і здымаць «нягодных». Лічыцца, што паўнамоцтвы экзарха былі фармальна вялікімі, але не дакладна вызначаны. На думку некаторых даследчыкаў, у мітраполіі з’явілася двоеўладдзе, санкцыянаванае патрыярхам, які не вельмі разабіраўся ў справах рускай царквы. Паўнамоцтвы экзарха Канстанцінопальскай царквы спыніліся ў сувязі з пераходам Кірылы Цярлецкі да уніі, хоць, падпісваючы дакументы Берасцейскай уніі, ён працягваў называць сябе экзархам.

Лічыцца, што Кірылу Цярлецкаму атрымалася ўвайсці ў давер да патрыярха. Тым больш, што візіт Ераміі праходзіў у абстаноўцы інтрыг ў асяроддзі іерархіі. Вядома таксама, што патрыярх выклікаў у Замосце некалькіх епіскапаў, у тым ліку і Кірылу Цярлецкага, для суда над імі, аднак яны былі адпушчаны і дараваны. У прыватнасці, патрыярх адмяняў навечна любыя прэтэнзіі да Кірылы. У грамаце патрыярха змешчана характарыстыка луцкага ўладыкі: «мужа искусна и во всих действах водле правил святых отец бегла и учена».

Паводле зместу граматы ад 20.9.1589, Кірыла Цярлецкі яшчэ раз ездзіў на сустрэчу з патрыярхам: на гэты раз у Красны Стаў, разам з перамышльскім епіскапам Арсеніем Брылінскім. У кастрычніку патрыярх ужо быў у Цярнопалі, дзе адбыўся яго суд над Гедэонам Балабанам, які скончыўся ў Камянцы. Падзея прыраўноўваецца да сабора, на якім прысутнічаў і Кірыла Цярлецкі. Як вядома, іерархія прыняла бок львоўскага брацтва ў спрэчках з львоўскім епіскапам. Некалькі грамат патрыярха падпісаў і Кірыла Цярлецкі, але ён тут экзархам яшчэ не названы.

Пасля ад’езду Ераміі Кірыла Цярлецкі ўдзельнічаў у Берасцейскім саборы 1590, які ўніяцкага пытанне спецыяльна не закранаў. Уніяцкая ідэя ўпершыню была задэкларавана ў грамаце чатырох епіскапаў 24.6.1590, якая лічыцца таемнай. Саборную грамату ад 20.6.1590 прынята лічыць крыніцай, багатай на гістарычную інфармацыю: у ёй паведамляецца пра тое, што напярэдадні адбылася нарада епіскапаў у Белзу. На ёй нібыта былі абмеркаваны і падрыхтаваны пастановы, якія датычыліся царкоўных рэформ. Толькі пасля гэтага яны былі вынесены на сабор у Берасці. Што тычыцца ўдзельнікаў Белзскай нарады, то іх кола абмежавана лікам іерархаў, якія падпісалі згаданую грамату Берасцейскага сабора. Такім чынам, гэта мітрапаліт Міхаіл Рагоза і епіскапы ўладзімірскі Мялецій Храбтовіч, луцкі Кірыла Цярлецкі, пінскі Лявонцій Пялчыцкі, холмскі Дыянісій Збіруйскі і львоўскі Гедэон Балабан. Важна таксама, што ўніяцкая ініцыятыва з’явілася менавіта ў канцы чэрвеня 1590. Амаль адначасова адбыўся Берасцейскі сабор, які пачаў царкоўныя рэформы. Кірыла Цярлецкі на саборы нічым асаблівым сябе не праявіў, аднак у сувязі з абвастрэннем сітуацыі з брацтвамі, якія відавочна выходзілі з падпарадкавання царквы, можна выказаць здагадку, што яго, як і Гедэона Балабана, не зусім задавальнялі новыя парадкі. Гэта значыць, падстаў для таго, каб разарваць з Канстанцінопалем, было дастаткова. Акрамя таго, даследчыкі заўважаюць наспяванне расколу ў асяроддзі іерархіі. На думку М.Дзмітрыева, утварылася група на чале з Балабанам і Цярлецкім. Нягледзячы на існаванне пэўных супярэчнасцей, іерархія была настроена на правядзенне рэформаў.

Падрабязная праграма царкоўных рэформаў была распрацавана на саборы 1591 у Берасці, куды з’ехаліся епіскапы, у тым ліку і Кірыла Цярлецкі. Луцкі і астрожскі епіскап падпісаў саборнае грамату 26 кастрычніка, а таксама граматы 26 і 27 кастрычніка. Сярод рашэнняў, якія ўскосна тычыліся экзарха — забарона епіскапату мяняць епархію. Акрамя таго, уладыка быў уключаны ў склад камісіі па выпраўленні царкоўных кніг (разам з кіева-пячэрскім архімандрытам Мікіфараў Турам і гарадзенскім пратапопам Нестарам Казьменічам). Грошы на кнігавыданне павінны былі збірацца епіскапамі з манастыроў у вызначаныя тэрміны і перадавацца Кірылу Цярлецкаму, які меў іх падзяліць паміж львоўскай і віленскай друкарнямі. Згаданыя пункты маюць характар фундаментальных царкоўных рэформаў.

Адзін з найважнейшых сабораў адбыўся ў 1594 у Берасці. Фактычна, гэта быў сабор «трох іерархаў», паколькі на ім былі толькі Міхаіл Рагоза, Іпацій Пацей і Кірыла Цярлецкі. Інструкцыя паслоў на сабор з Вільні прадугледжвала ўзмацненне месца і ролі брацтваў і міран у царкве, абмежаванні ўлады кліра, карэнную перабудову ўнутрыцаркоўных адносін. 24.6.1594 у саборнай грамаце пацвярджаліся статус і правы брацтваў, аднак, у цэлым, сабор у многіх прынцыповых пытаннях не пайшоў насустрач міранам. У сувязі з тым, што Кірыла Цярлецкі не падпісаў саборнай граматы, а ў снежні 1594 рашуча адмежаваўся ад сабора і яго рашэнняў, некаторыя з даследчыкаў кажуць пра раскол у асяроддзі іерархіі. У сваю чаргу, на саборы канфлікт паміж міранамі і іерархамі абвастрыўся, што прымусіла апошніх прыняць канчатковае рашэнне. Відаць, падчас сабора адбылася вядомая сустрэча епіскапаў у Сокале, на якой было прынята ўнійнае рашэнне. Прадугледжвалася змена ў статусе экзарха: ён меў дасылацца з Канстанцінопаля або вылучацца з ліку мясцовых іерархаў; варта было паклапаціцца аб яго маёмасным забеспячэнні. Як лічыць М.Дзмітрыеў, статус экзарха ў гэтыя гады быў вышэй статусу папскіх легатаў, а так званая Віленская інструкцыя на сабор 1594 прадугледжвала прыніжэнне яго ролі. Таму можна было чакаць негатыўнай рэакцыі Кірылы Цярлецкага. У той жа час епіскапат быў падвергнуты рэзкай крытыцы (Кірыла Цярлецкі, Гедэон Балабан, Міхаіл Капысценскі). Іх элекцыя магла стаць прэрагатывай мясцовай шляхты, абмяжоўваліся маёмасныя правы. У той жа час новы ўладзімірскі і берасцейскі епіскап, протатроній Іпацій Пацей апынуўся ў лепшым становішчы (па меншай меры, вядома, што ён падтрымаў мітрапаліта і падпісаў саборны дакумент).

Падрыхтоўка да абвяшчэння ўніі праходзіла досыць канспіратыўна. Супярэчлівасць сітуацыі ўскладнілася тым, што напярэдадні выбухнуў скандал, вядомы як справа сфальсіфікаваных мамрамаў (бланкаў). Нібыта двойчы, у 1590 і 1594, луцкі епіскап Кірыла Цярлецкі сфальсіфікаваў бланкі, упісаўшы ў іх уніяцкія патрабаванні. Чыстыя бланкі (без тэксту, але з подпісамі і пячаткамі) былі яму прадастаўлены для іншых мэтаў — для запісу патрабаванняў да караля па выпраўленні становішча царквы. Ініцыяваў працэс Гедэон Балабан, які 1.7.1595 унёс ва ўладзімірскія гродскія кнігі пратэстацыю з абвінавачваннямі Кірылы Цярлецкага. Так, у пратэстацыі сказана, што епіскапы абралі Кірылу Цярлецкага, «поверивши ему чотырохъ мамрамовъ, подъ печатми и подписми рукъ нашихъ, ему дали».

У Расійскім дзяржаўным гістарычным архіве захоўваецца адзін з мамрамаў, апісаны яшчэ С.Рункевічам[4]. Ён мае 5 пячатак і подпісаў епіскапаў: Мялеція Храбтовіча, Кірылы Цярлецкага, Арсенія Брылінскага, Гедэона Балабана і Дыянісія Збіруйскага. Бланк недатаваны, аднак зважаючы на наяўнасць подпісу перамышльскага епіскапа Арсенія Брылінскага, які памёр у пачатку 1591, можна меркаваць, што ён падпісаны да пазначанага часу. Відавочна, гэта не адзін з тых мамрамаў, якія згадваюцца ў пратэстацыі Гедэона Балабана, бо тут адсутнічае подпіс Міхаіла Капысценскага. Наогул, сапраўднасць дакумента не выклікае ніякіх сумневаў. Подпісы, зробленыя чарніламі, маюць розную выразнасць, якая паступова мяняецца (згасае) у напрамку ад першага да апошняга. Відавочна, подпісы ставіліся ў розны час.

Прадастаўленне епіскапамі Кірылу Цярлецкаму, патрыяршаму экзарху мітраполіі, чыстых мамрамаў пацвярджаецца апісаннем яго маёмасці 1596, у якім значыцца 6 бланкаў: тры з подпісамі і пячаткамі Кірылы Цярлецкага, Лявонція Пялчыцкага, Гедэона Балабана і Дыянісія Збіруйскага, астатнія тры — з подпісамі і пячаткамі Кірылы Цярлецкага, Міхаіла Капысценскага, Гедэона Балабана і Дыянісія Збіруйскага (апошнія чацвёра былі ўдзельнікамі Сокальского з’езда 1594). Першыя тры дакументы названы ў апісанні недвухсэнсоўна: «Мемраны духовные на унию и зъедночение с Костелом Римским, запечатанные и подписанные, три». Цікава, што і львоўскаму епіскапу Гедэону Балабану, афіцыйнаму ініцыятару справы, таксама даваліся мамрамы (усяго 5), у тым ліку ад мітрапаліта Міхаіла Рагозы.

У арыгінале граматы ад 24.6.1590, якая была западозрана ў падробцы (грамата чатырох епіскапаў — першая ўнійная дэкларацыя), унізе пад тэкстам знаходзяцца чатыры пячаткі са слядамі воску на абароце (іх размяшчэнне зусім адрознае ад апісанага чыстага бланка), пад імі — подпісы. Самая цікавая асаблівасць крыніцы заключаецца ў адрозненнях тэксту ад подпісаў: тэкст выразны, чорны, подпісы — удвая бледныя, колер чарнілаў не вызначаецца[5]. Няма сумневу, што тэкст быў упісаны пасля прастаўлення подпісаў, магчыма, праз год, у 1591, як сцвярджаў яшчэ М.Каяловіч. Увогуле, аналіз крыніцы дае падставы пагадзіцца з папярэдняй здагадкай аб розначасовасці тэксту і подпісаў. Такім чынам, ні прадастаўленне епіскапамі Кірыле Цярлецкаму чыстых мамрамаў, ні ўпісанне ў іх пазней тэксту ўнійнай дэкларацыі, датаванай 1590, не выклікаюць цяпер ніякіх сумневаў. Хоць, вядома, гэта яшчэ не з’яўляецца канчатковым доказам фальсіфікацыі першага ўнійнага дакумента.

Абвінавачанні ў падробцы дакумента Сокальскага з’езда 27.6.1594 змешчана ў пратэстацыях Гедэона Балабана і Міхаіла Капысценскага (апошні фактычна скапіяваў тэкст пратэстацыі Гедэона Балабана). Немагчыма правесці крыніцазнаўчы аналіз згаданага дакумента па аналогіі з граматай чатырох епіскапаў, паколькі ён не захаваўся. Мяркуем, што гаворка ідзе, хутчэй, аб дакуменце, вядомым як Торчынская дэкларацыя 2.12.1594. Да яе былі, верагодна, далучаны артыкулы, якія М.Грушэўскі атаясамліваў з сокальскімі.

На абвінавачванні праваслаўных епіскапаў адказвалі, як вядома, Кірыла Цярлецкі і Дыянісій Збіруйскі. На жаль, пратэстацыя Кірылы Цярлецкага да гэтага часу не знойдзена, хоць згадкі пра яе ў крыніцах існуюць (Цярлецкі падаў скаргу на Гедэона Балабана, якому 1.9.1595 была ўручана позва ў суд, але аб далейшым ходзе справы крыніцы не даюць ніякай інфармацыі). Пратэстацыя Дыянісія Збіруйскага 7.7.1595, за выключэннем простага адмаўлення падмены зместу граматы 1590, не дае сур’ёзных контраргументаў у адказ.

Мітрапаліт Міхаіл Рагозы, прыстаўшы да ўнійнага працэсу пазней, не меў дачынення да справы фальсіфікацыі дакументаў і не прымаў у ёй удзелу ні на чыім баку. Аднак у 1596 ён нечакана ўспомніў, што даваў Гедэону Балабану 2 мамрамы «для певныхъ справъ церковныхъ». З-за таго, што адзін з іх ужо быў выкарыстаны, то мітрапаліт заявіў, што яго ў той час у Берасці не было. Не зусім зразумелым спосабам цяпер у фальсіфікацыі мамрама абвінавачваўся львоўскі епіскап. 6.10.1596, пасля заканчэння сабора, Міхаіл Рагоза скардзіўся на Гедэона Балабана і яго пляменніка Рыгора з-за трымання імі бланкавых лістоў з невядомай мэтай.

Адразу пасля Берасцейскага сабора адрэагаваў на справу і кароль, прычым граматай, якой прызнавалася правамоцнасць рашэнняў уніятаў. Характарызуючы праваслаўную апазіцыю, Жыгімонт ІІІ закінуў ёй, што яна рабіла нейкія пратэстацыі, «до голыхъ мембрамовъ печати свои прикладали и руки подписывали […], и на тыхъ голыхъ мембрамъх потомъ штось къ воли собъ написавши, снать, то по панствахъ нашихъ розсылати важилися». Ствараецца ўражанне, што кароль хацеў абараніць абгавораных уніятаў, у прыватнасці, Кірылу Цярлецкага. Атрымалася ж, што ён, не разабраўшыся ў сутнасці справы, абвінаваціў у тым жа і праваслаўных.

Афіцыйным ініцыятарам гучнай справы мамрамаў ёсць, несумненна, львоўскі епіскап Гедэон Балабан. На самай справе, відавочна, ініцыяваў яе князь В.К.Астрожскі, лідар праваслаўнай апазіцыі. Чуткі пра фальсіфікацыі мамрамаў распаўсюджваліся яшчэ ў пачатку 1595; пра іх пісаў князю 25.3.1595 Іпацій Пацей (відавочна, князь пытаўся ў яго перад тым пра гэта). 9.6.1595 астрожскі прэсвітэр Ігнацій напісаў ліст да львоўскага брацтва, з якога відаць, што адбылася сустрэча Гедэона Балабана з князем В.К.Астрожскім, на якой князь пераканаў епіскапа памірыцца з львоўскім брацтвам і застацца ў праваслаўі. Адбылася такім чынам, трохбаковая згода (Гедэон Балабан, львоўскае брацтва і В.К.Астрожскі). Ігнацій паведамляе таксама аб жаданні Гедэона Балабан пратэставаць у гродскім судзе, абскардзіць «тие мамрами, которие не на то дал але на што иншее».

Разам з тым не выключана магчымасць таго, што ўніяцкая партыя, якая сфармавалася, у асноўным, у канцы 1594—у першай палове 1595, пусцілася ў інтрыгі, паколькі добра вядома, што ёй доўга не ўдавалася сабраць подпісы пад ўнійнымі дакументамі. Гісторыкі ўжо даўно заўважылі, што пад канчатковымі артыкуламі уніі ад 1.6.1595 даволі дзіўны парадак подпісаў, а некаторыя адсутнічаюць наогул. Толькі 12.6.1595 дэкларацыю аб уніі падпісалі ўжо ўсё ўладыкі-ўніяты. Схільным да інтрыг быў, перш за ўсё, Кірыла Цярлецкі — у той час асоба са скандальнай рэпутацыяй. Ва ўмовах, калі ў першай палове 1595 ўжо дакладна вызначылася праваслаўная апазіцыя, якая не выбірала сродкаў барацьбы, ўніяцкая партыя цалкам магла выкарыстоўваць інтрыгі з мэтай паскарэння унійнага працэсу.

Галоўным доказам перамогі ўніяцкай партыі над праваслаўнай апазіцыяй з’яўляецца тое, што асноўныя дакументы аб уніі былі падпісаны епіскапамі і мітрапалітам і прадстаўлены каралю і папе рымскаму. Таму, відавочна, справа мамрамаў не разглядалася на Берасцейскім саборы 1596. Затое там была ініцыяваная іншая інтрыга (на гэты раз уніяцка-каталіцкім лагерам) — аб шпіянажы протасінкела Мікіфара, які старшынстваваў на праваслаўным «антысаборы».

Разам з Іпаціем Пацеем Кірыла Цярлецкі ўдзельнічаў як прадстаўнік дэлегацыі рускай царквы ў місіі ў Рым. Такі давер, відавочна, заснаваны на тым, што менавіта Кірыла Цярлецкі быў адным з ініцыятараў уніі. Доўгі час ён узначальваў ўнійны працэс; у рэшце рэшт, ён быў экзархам мітраполіі (Іпацій Пацей як уладзіміра-берасцейскі епіскап меў ганаровы тытул протатронія). У Рыме, як вядома, Іпацій Пацей і Кірыла Цярлецкі падпісалі каталіцкае спавяданне веры з усімі догматамі лацінскай царквы, на што паўнамоцтваў ад рускага епіскапату не мелі.

Напярэдадні лёсавызначальных берасцейскіх сабораў 1596 луцкі і астрожскі епіскап нічым асаблівым сябе, у адрозненне ад Іпація Пацея, не выяўляў. Да таго ж справай падрыхтоўкі сабораў займаўся мітрапаліт Міхаіл Рагоза, які пазней схіліўся да уніі. Цікава, што ў перадсаборныя месяцы праваслаўныя больш не патрабавалі звяржэння з урадаў Іпація Пацея і Кірылы Цярлецкага.

Па некаторых дадзеных, яшчэ ў 20-х днях мая 1596 адбылася нарада Іпація Пацея і Кірылы Цярлецкага з мітрапалітам, на якой абмяркоўвалася пытанне аб падрыхтоўцы сабора. У апошнія перадсаборныя тыдні практычнымі захадамі кіраваў, як уяўляецца, каталіцкі бок. 6.9.1596 кароль запрасіў епіскапаў-уніятаў у Камянец Літоўскі — маёнтак луцкага каталіцкага біскупа Бярнарда Мацяёўскага — для апошніх нарад. Перад епіскапамі і мітрапалітам выступіў Мацяёўскі, затым іерархі падпісалі тэкст спавядання веры. Такім чынам, пераход да уніі епіскапату адбыўся фактычна яшчэ да сабора. Як пісаў П.Аркудзій, Іпацій (Пацей) ад імя папы надаў ім «адпушчэнне грахоў» з-за схізмы.

Удзел Кірылы Цярлецкага ва ўнійным саборы ў кастрычніку 1596 рэканструюецца, галоўным чынам, подпісамі пад 4 пастановамі: дэкларацыяй аб уніі 8.10.1596, дзвюма экскамунікацыйнымі граматамі 9.10.1596 і экскамунікацыйнай граматай 10.10.1596. Згаданыя дакументы падпісалі мітрапаліт Міхаіл Рагоза і 5 епіскапаў (Іпацій Пацей, Кірылы Цярлецкі, Грыгорый Герман, Дыянісій Збіруйскі, Іона Гогаль), а таксама 3 архімандрыты (Багдан Гадкінскі, Гедэон Бральніцкі і Паісій). Гэтыя подпісы прадстаўляюць вышэйшую іерархію на чале з мітрапалітам. У лісце П.Аркудия да К.Аквавівы ад 10.11.1596 змешчана сведчанне, што пасля сабора ў лацінскай катэдры Луцка адбылася святочная літургія з удзелам Кірылы Цярлецкага, на якой пропаведзь па-польску вымавіў езуіт К.Нагай.

Універсал Жыгімонта ІІІ ад 15.12.1596 на пастановы берасцейскіх сабораў дэманструе пазіцыю ўлады, якая пайшла на адкрытую падтрымку уніятаў і канфрантацыю з праваслаўнымі. Сярод уніятаў вылучаюцца постаці ініцыятараў уніі Іпація Пацея і Кірылы Цярлецкага, мітрапаліта Міхаіла Рагозы. Менавіта разгубленасцю можна растлумачыць спыненне практыкі склікання штогадовых царкоўных сабораў, уведзенай у пачатку 1590-х г. Відавочна, адносіны паміж мітрапалітам і ініцыятарамі уніі (Іпаціем Пацеем і Кірылам Цярлецкім) так і не наладзіліся.

Уяўленне пра сяброўскія адносіны паміж епіскапам Кірылам Цярлецкіі і князем В.К.Астрожскім у даберасцейскі перыяд (дакладней, да 1595), хоць і пацвярджаецца шэрагам дакументальных сведчанняў, ёсць, аднак, досыць ілюзорным. Так, 16.6.1590 па просьбе Кірылы Цярлецкага В.К.Астрожскі загадаў усім сваім намеснікам і старастам не ўмешвацца ў справы, якія знаходзіліся ў духоўнай комептенции ўладыкі. Князь быў пасярэднікам у судовай цяжбе з-за маёнткавых непаразуменняў паміж Кірылам Цярлецкім і луцкім старастам Аляксандрам Сямашкам (па крыніцы, датаванай 7.8.1591, спрэчка перадавалася на разгляд «прыяцельскага» суда князёў В.К.Астрожскага і Я.Збаражскага). Аднак, у спрэчцы епіскапа з луцкім войскім Жданам Баравіцкім, які абрабаваў маёнткі Кірылы Цярлецкага ў яго адсутнасці, В.К.Астрожскі прыняў бок Баравіцкага, падтрымаўшы тым самым узведзеныя на епіскапа абвінавачванні.

У самым пачатку валынскай духоўнай кар’еры Кірыла Цярлецкі далучыўся да кнігадрукавання. Відаць, пад інтэлектуальным і духоўным уплывам Астрожскага навукова-асветніцкага і выдавецкага цэнтра, заснаванага князем В.К.Астрожскім, Кірыла Цярлецкі ўключыўся ў працэс культурна-рэлігійнага адраджэння і дапамог выдаць некалькі кніг, якія былі заказаны ў Віленскай брацкай друкарні. Лічыцца, што не раней 1585 была выдадзена кніга Максіма Грэка «О крестном знамении» «за выдаткомъ або накладомъ на то велебного его милости епископа луцъкого и острозского отца Кирилла Терълецкаго». Яшчэ адно выданне, якое выйшла ад імя епіскапа — «О хиротоніи», ці, па-іншаму, «Поученіе епископськое новоставленному іерееви». Кніга таксама з’явілася ў Вільні, хутчэй за ўсё, паміж 1586 і 1593. У гэтым выпадку Кірыла Цярлецкі прычыніўся да аднаго з найстарэйшых выданняў гэтага павучання, якое пазней было перавыдадзена некалькі разоў, пачынаючы з 1642 (Львоў, Масква).

Першыя гады знаходжання Кірылы Цярлецкага на Луцку-Астрожскай кафедры былі найбольш плённымі для яго духоўнага і архірэйскага развіцця. Яскравым прыкладам сказанага з’яўляецца «Архіерацікон Кіеўскай мітраполіі», датаваны перыядам паміж 1585 і 1595, які мае прысвячэнне епіскапа Кірылы Цярлецкага: яго імя згадваецца сярод царкоўных чыноў, у прыватнасці, у чыне антымінса.

У тэкстах шматлікіх дакументаў, звязаных з дзейнасцю епіскапа, знаходзім і іншыя факты, якія характарызуюць яго інтэлектуальнае і духоўнае жыццё і стаўленне да кніжнасці. У апісанні кафедральнай царквы ў Луцку пасля смерці епіскапа пералічаныя кнігі — тут захоўвалася 6 Евангелляў: Евангелле «старасвецкае» на пергаменце ў аксамітнай і сярэбранай пазалочанай аправе; Евангелле ў аксамітнай аправе з сярэбранымі і пазалочанымі ўпрыгожваннямі; Евангелле з аправай і сярэбрана-залатымі ўпрыгожваннямі з крыжам, камянямі і жэмчугам; Евангелле апраўленае з сярэбранай бляшкаю; «Дубіцкае» Евангелле з сярэбранай пазалочанай бляхай і крыштальным камянямі; старое Евангелле з сярэбранымі і пазалочанай бляхамі і камянямі; служэбнік «свяціцельскі», апраўлены ў золата з пуклямі, крыжам і зашпількамі; 2 Актоіхі; 4 Мінеі; 2 Трыёдзі; вучыцельнае Евангелле; Статут; Апостал; Трэбнік; Саборнікі.

Уладыка Кірыла Цярлецкі апекваўся, перш за ўсё, замкавай царквой св. Іаана Багаслова ў Луцку, якая была яго кафедрай, затым — луцкімі гарадскімі і прыгараднымі храмамі, а таксама цэрквамі ў шматлікіх маёнтках яго епархіі. Апісанне маёнткаў епархіі пасля яго смерці, у цэлым, характарызуе добры стан гарадскіх цэркваў, а таксама некаторых храмаў у епіскапскіх вёсках. Епіскап памнажаў багацці маёнткаў Луцкай кафедры. Перш за ўсё, ён адбудаваў сваю рэзідэнцыю ў Луцкім замку (двор каля царквы, які займаў паўзамка), якая, паводле тастамента 1595, была пабудавана з дрэва і цэглы. Паводле інвентароў 1598 і 1600, рэзідэнцыя была калісьці пабудавана троцкім кашталянам Пронскім, а цяпер (гэта значыць, у 1598) была ўмацавана айцом уладыкам. Паводле апісання маёмасці пасля смерці епіскапа, у рэзідэнцыі быў белы дом з пякарняй і каморы, драўляная званіца, драўляны домік і безверхая мураваная вежа (паводле тастамента 1595, пабудавана Кірылам Цярлецкім). Цікава, што ўладыка пераліў два меншыя званы ў вялікі.

Таксама ў епіскапскім маёнтку Рожышча замест старога храма была ўзведзена Міхайлаўская царква, гэта адбылося, верагодна, пры Кірыле, бо ў інвентары 1607 царква згадваецца як новазбудаваныя. У той жа час у іншым «епіскапскім двары» — с. Церамна пад Луцкам Крыжаўзвіжанская царква знаходзілася ў лядашчым стане і пачала бурыцца, а ў нячынным Васілеўскім мужчынскім манастыры пад Луцкам таксама набажэнствы не адпраўляліся, манастырская царква стаяла лядашчая, і яна разам з манастыром, хоць і належала да маёнткаў епархіі, але фармальна знаходзілася ў пана Страдомскага, як адзначаў інвентар 1607, невядома, па якім праве.

(працяг на суседняй старонцы)