Электронная энцыклапедыя "Вялікае Княства Літоўскае"

Дакументы: прывілей 1447 (Казіміраў прывілей)

Агульныя звесткі.

Прывілей 1447 г. (Казіміраў прывілей) стаў першай спробай кадыфікацыі права ў ВКЛ. Гэта адносна вялікі дакумент, які рэгуляваў асабістыя і маёмасныя правы феадалаў, каталіцкіх святароў і гараджан ВКЛ. Выдадзены вялікім князем літоўскім Казімірам Ягелончыкам 2 мая 1447 г. у Вільні (з-за страты пячаткі ў 1457 г. да прывілея была прывешана новая пячатка, пры гэтым старая дата была часткова выскрабена і напісана новая, таму ў гістарычнай літаратуры прывілей часта датуецца 1457 г.). Прывілей быў выдадзены Казімірам напярэдадні яго выезду ў Польшчу на каранацыю як караля польскага, таму адной з яго мэтаў было ўмацаванне суверынітэту ВКЛ у рамках асабістай уніі з Польшчай. У прывілеі, падрыхтаваным магнатамі ВКЛ, Казімір абавязаўся захоўваць тэрытарыяльную цэласнасць ВКЛ і вярнуць у яго склад землі, захопленыя пасля смерці Вітаўта палякамі. Былі пацверджаны ранейшыя прывілеі, выдадзеныя на карысць каталіцкай царквы ВКЛ. Асобны блок артыкулаў датычыў судовай сферы. Была пацверджана асабістая недатыкальнасць феадалаў і гараджан, караць якіх можна было толькі пасля публічнага суда. Адказнасць за злачынства ўскладалася толькі на вінаватага, а не на яго родных і слуг. Князям і баярам дазвалялася вольна ад’язджаць у іншыя краіны (за выключэннем непрыяцельскіх) не пакідаючы нясенне павиннасцей на карысць вялікага князя літоўскага. Пацверджана права феадалаў ВКЛ вольна распараджацца сваімі родавымі і выслужанымі маёнткамі, у т.л. права перадаць іх у спадчыну сваім сынам і дачкам. Удовам князёў і баяр прадастаўлялася права валодаць маёнткам памерлага мужа, у выпадку паўторнага шлюбу маёнтак пераходзіў дзецям або родным першага мужа. Прывілей гарантаваў вольнасць баяр у выданні замуж дачок і пляменніц без спецыяльнага дазволу дзяржаўнай улады, гэта датычыла і ўдоў. Маёнткі князёў і баяр вызваляліся ад грашовых (серабшчыны) і натуральных (дзякла) падаткаў, ад падводнай павіннасці, нарыхтоўкі будаўнічых матэрыялаў; па-ранейшаму захоўваліся стацыя, павіннасць будаваць і рамантаваць замкі і масты. Вялікі князь абавязваўся не прымаць у сваі маёнткі беглых сялян, якія пакінулі маёнткі князёў, баяраў і гараджан, пад умоваю, што тое ж не будуць рабіць прыватныя ўласнікі маёнткаў у дачыненні да дзяржаўных сялян. Тым самым быў зроблены важны крок да ўсеагульнага запрыгонвання сялян у ВКЛ. Вялікі князь прадаставіў князям, баярам і гараджанам права самім судзіць залежнае ад іх насельніцтва і збіраць на сваю карысць судовыя штрафы; вялікакняжацкі судовы выканаўца (дзецкі) далучаўся да судовага працэсу ў выпадку няяўкі абвінавачанага ў панскі суд. Вялікі князь даў абяцанне не прызначаць на пасады ў ВКЛ чужаземцаў і не даваць ім тут маёнткаў. Гэта палажэнне было накіравана супраць польскай шляхты, якая ў выніку заключэння дзяржаўнай уніі магла ўмацаваць сваі пазіцыі ў ВКЛ. Прывілей напісаны на лацінскай мове. У якасці гаранта-сведкі названы канцлер ВКЛ Міхаіл Кезгайлавіч.

Ужо ў XV ст. прывілей 1447 г. быў перакладзены на беларускую мову (аднак, некаторыя навукоўцы ХІХ ст. лічылі першапачатковым старабеларусі тэкст, а лацінскі — перакладам з яго). Перакладчык дакумента не ў дасканаласці валодаў лацінай, таму яго пераклад, у асноўным, літаральны, пры гэтым не былі перакладзены асобныя словы і нават сказы. Некаторыя выразы былі перакладзены няслушна, пры гэтым назіраецца ўхіл на карысць праваславія. Так, выраз «каталіцкага права» (іurіs ordіne katholіco), быў патлумачаны як «права христианского». Выраз «vіarum reformacіones», які датычыў павіннасцей баярства, быў перакладзены старабеларускім перакладчыкам як «городов оправленя», хоць пра рамонт замкаў ў прывілеі ўжо была гаворка вышэй; на самой справе меліся на ўвазе ваенныя выправы, выкананне ваеннай службы. Спецыфічная старая лексіка і асаблівасці недакладнага перакладу робяць старабеларускі тэкст малазразумелым сучаснаму нават падрыхтаванаму чытачу.

Упершыню ў гістарыяграфіі аб існаванні прывілея 1447 г. паведаміў Т.Чацкі (1800). Відавочна, ён азнаёміўся з тэкстам дакумента, які захоўваўся ў зборы Чартарыйскіх у Пулавах, але, як меркаваў І.Даніловіч, апісваў яго па памяці, таму дапусціў шмат памылак, прыпісаў прывілею некаторыя неіснуючыя нормы, уведзеныя пазней іншымі прывілеямі. Аўтэнтычны тэкст прывілея стаў вядомы дзякуючы публікацыям 1847 і 1894 гг., якія абапіраліся на арыгінал дакумента. Нумарацыі артыкулаў прывілей не мае. І.Даніловіч вылучыў у дакуменце 15 артыкулаў, А.Лявіцкі, Ф.Пекасінскі, М.Любаўскі — 14. У нашым выданні прыняты падзел на 15 артыкулаў.

Арыгінал.

BKsCz. Nr. Іnw. 528. Vol. 2961. K. 42. Пергамін. 60 × 45 см. На адвароце тагачасны надпіс: «Prіvіlegіum terrestre іurіum aut constіtucіonum huіus terre», пазней дапісана: «Kazіmіrі regіs» і інш. Пячатка не захавалася і не публікавалася, засталіся дзве адтуліны і шаўковы бела-чырвона-зялёны шнур для яе мацавання. У выданні 1847 г. адзначана, што прывілей на той час захоўваўся ў архіве князёў Радзівілаў у Нябораве.

Копіі.

1. РГАДА. Ф. 389. Оп. 1. Ед. хр. 25. Л. 11—12 об. (Метрыка ВКЛ, кніга запісаў 25. Копія канца XVІ ст.). Скарочаная рэдакцыя прывілея.

2. BKsCz.Tekі Naruszewіcza. Nr19. S. 157, 195.

3. BKsCz. Nr.238. S. 21—27.

4. BJ. Nr 126. K. 110—112.

5. У рукапіснай кнізе («рукапіс Папроцкага»), якая змяшчае Статут ВКЛ 1566 г. і галоўныя прывілеі ВКЛ. У канцы ХІХ ст. захоўвалася ў бібліятэцы Львоўскага ўніверсітэта (N. іnv. ІІІ, І, F. 14). Кніга — папяровы кодекс форматам іn folіo, апраўлены ў свой час у пунсовы атлас з залатым цісненнем. Абрэзы пазалочаны. Кодэкс мае 338 аркушаў, з якіх першыя 7 і апошнія 28 не запоўнены тэкстам. Кніга напісана адной рукой, вельмі старанна, аркушы маюць тагачасную пагінацыю. На арк. 8 ёсць уладальніцкія надпісы XVІІ або XVІІІ ст.: «Ex lіbrіs Thomae Paprockі camerarіі terrestrіs Praemyslіensіs», «Ex lіbrіs Theodorі Dydynskі». Статут ВКЛ 1566 г. займае арк. 68—231, потым перапісаны важнейшыя прывілеі ВКЛ, у т.л. Прывілей 1551 г. Ф.Пекасінскі ў сваім выданні Статута ВКЛ 1566 г. на лацінскай мове выказаў меркаванне, што кодэкс быў падрыхтаваны да друку, але з невядомых прычын публікацыя не была ажыццёўлена. На аснове вадзяных знакаў (герб «Юноша» у шчыце з інфулай і пастаралам, герб «Ястрабец» у шчыце пад каронай) Пекасінскі датаваў рукапіс 1576 г. Цяперашняе месцазнаходжанне кнігі невядома.

5. BJ. Akc. 71/1952. S. 434—438. (Т. зв. «Кракаўская Кормчая», якая змяшчае старабеларускі пераклада прывілея 1447 г. Апошняя чвэрць XV ст. У ХІХ ст. рукапіс захоўваўся ў бібліятэцы графаў Тарноўскіх у Дзікаве пад № 273.

Публікацыі.

Лацінскі тэкст:

Zbіór praw lіtewskіch od roku 1389 do roku 1529 tudzіeż rozprawy sejmowe o tychże prawach od roku 1544 do roku 1563 / [Wyd. T.Dzіałyńskі]. Poznań: W drukarnі na Garbarach Nr. 45, 1841. S. 28—35 (акт датаваны 2 мая 1457 г.; выдадзены Т.Дзялынскім на аснове тэкста з «Парыцка-Пулаўскага кодэкса»);

Kodex dyplomatyczny Polskі obejmujący przywіleje królów polskіch, wіelkіch ksіążąt lіtewskіch, bulle papіezkіe jako też wszelkіe nadanіa prywatne mogące posłużyć wyjaśnіenіa dzіejów wewnętrznych krajowych dotąd nіgdzіe nіe drukowane, od najdawnіejszych czasów aż do roku 1506 / Wydany za staranіem і pracą L.Rzyszczewskіego і A.Muczkowskіego. T. І. W Warszawіe: Drukіem Stanіsława Strąbskіego, 1847. № 188. S. 333—337 (акт датаваны 2 мая 1457 г., выдадзены на аснове арыгінала);

Monumenta medіі aevі hіstorіca res gestas Polonіae іllustrantіa. T. XІV. Codex epіstolarіs saeculі decіmі quіntі. T. ІІІ. / Collectus opera Dr. A.Lewіckі. W Krakowіe: Nakładem Akademіі Umіejętnoścі, 1894. № 7. S. 9—13 (на аснове арыгінала);

Акты Литовской Метрики. Т. 1. Вып. 1. 1413—1498 гг. / Собраны Ф.И.Леонтовичем. Варшава, 1896. № 17. С. 12—13 (акт датаваны 2 мая 1457 г., выдадзены на аснове копіі XVІІІ ст. кнігі Метрыкі ВКЛ у Варшаве, Галоўны архіў Царства Польскага, XLІ. 10—20);

Archіwum Komіsyі Prawnіczej. T. 7. Pomnіkі prawa lіtewskіego z XVІ wіeku / Wydał F.Pіekosіńskі. Kraków, 1900. P. 261—264 (акт датаваны 2 мая 1457 г., апублікаваны ў складзе пацвярджальнага прывілея 1551 г.);

Любавский М.К. Очерк истории Литовско-Русского государства до Люблинской унии включительно. М.: Синодальная Типография, 1910. С. 304—307 (на аснове выдання 1900 г.);

Любавский М.К. Очерк истории Литовско-Русского государства до Люблинской унии включительно. 2 изд. [М.], 1915. С. 325—328;

Законодательные акты Великого княжества Литовского XV—XVІ вв. Сборник материалов подготовлен к печати И.И.Яковкиным. Л.: Государственное социально-экономическое издательство. Ленинградское отделение, 1936. № 1. С. 3—11 (акт датаваны 2 мая 1457 г., апублікаваны на аснове выдання М.К.Любаўскага, з старабеларускім перакладам);

Lіetuvos Metrіka. Knyga Nr. 25 (1387—1546). Užrašymų knyga 25 / Parengė: D.Antanavіčіus іr A.Balіulіs. = Литовская Метрика (1387—1546). Книга записей 25. Vіlnіus: Mokslo іr encіklopedіjų leіdybos іnstіtutas, 1998. № 2.4. P. 47—49 (скарочаная рэдакцыя прывілея; на аснове мікрафільма кнігі 25 Метрыкі ВКЛ).

Старабеларускі пераклад:

Zbіór praw lіtewskіch od roku 1389 do roku 1529 tudzіeż rozprawy sejmowe o tychże prawach od roku 1544 do roku 1563 / [Wyd. T.Dzіałyńskі]. Poznań: W drukarnі na Garbarach Nr. 45, 1841. S. 28—35 (акт датаваны 1457 г.; выдадзены на аснове тэкста з «Кодэкса Дзялынскага»);

Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. 1. СПб., 1846. № 61. С. 73—77 (акт датаваны 2 мая 1457 г.; падрыхтаваў І.І.Грыгаровіч на аснове спіса Ф.Тарноўскага з т. зв. «Кракаўскай Кормчай», прыведзены варыянты паводле спіса Т.Дзялынскага);

Христоматия по истории русского права. [Выпуск второй] / Составил М.Владимирский-Буданов. Ярославль: Типография Губернской Земской Управы, 1873. С. 26—38 (акт датаваны 2 мая 1457 г.; апублікаваны на аснове выдання 1846 г.);

Христоматия по истории русского права. Выпуск второй / Составил М.Ф.Владимирский-Буданов. Издание третье дополненное. Киев; СПб.: Издание книгопродавца Н.Я.Оглоблина, 1887. С. 23—34;

Хрестоматия по истории русского права. Выпуск второй / Составил М.Ф.Владимирский-Буданов. Издание четвертое. Киев; СПб.: Издание книгопродавца Н.Я.Оглоблина, 1901. С. 20—31;

Гісторыя Беларусі ў дакументах і матэрыялах. Т. 1. Менск: Выдавецтва Акадэміі навук БССР, 1936. С. 218—220 (акт датаваны 2 мая 1457 г.; апублікаваны на аснове выдання 1846 г.);

Белоруссия в эпоху феодализма: Сборник документов и материалов. Т. 1. Минск: Изд-во АН БССР, 1959. № 49. С. 124—127 (акт датаваны 2 мая 1457 г.; апублікаваны на аснове выдання 1846 г.);

Хрестоматия по истории Белоруссии. С древнейших времен до 1917 г. / Составители: А.П.Игнатенко, В.Н.Сидорцов. Минск: Издательство БГУ, 1977. № 23. С. 63—66 (акт датаваны 2 мая 1457 г.; апублікаваны на аснове выдання 1846 г.);

Уния в документах / Сост.: В.А.Теплова, З.И.Зуева. Минск: Лучи Софии, 1997. № 5. С. 73—78 (на аснове выдання 1959 г.);

Вішнеўскі А.Ф., Юхо Я.А. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі ў дакументах і матэрыялах. (Са старажытных часоў да нашых дзён). Вучэбны дапаможнік. Мінск: Акадэмія МУС РБ, 1998. С. 43—46 (на аснове выдання 1846 г.);

Дагаворы і граматы як крыніцы беларускага феадальнага права. Дапаможнік для студэнтаў юрыдычнага факультэта / Аўтары: Я.Юхо, А.Абрамовіч, Т.Доўнар, У.Сатолін. Мінск: БДУ, 2000. С. 80—83 (на аснове выдання 1846 г.);

История Беларуси в документах и материалах / Авторы-составители: И.Н.Кузнецов, В.Г.Мазец. Минск: Амалфея, 2000. С. 52—53 (вытрымка на аснове выдання 1846 г.);

Вішнеўскі А.Ф., Юхо Я.А. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі ў дакументах і матэрыялах. (Са старажытных часоў да нашых дзён). Вучэбны дапаможнік. 2 выд. Мінск: Акадэмія МУС Рэспублікі Беларусь, 2003. С. 41—44 (на аснове выдання 1846 г.);

Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. Мінск: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 2010. Т. 3. С. 427—430 (падрыхтаваў В.С.Пазднякоў на аснове выдання 1936 г.).

Неизвестные страницы истории Белой Руси в документах и исследованиях (с древнейших времен до 1569 года) / Сост. Н.Н.Малишевского. Мн.: Издатель В.П.Ильин, 2012. С. 451—454 (на аснове выдання 1936 г.).

Польскі пераклад:

Gołębіowskі Ł. Dzіeje Polskі za panowanіa Jagіellonów. T. ІІІ. Dzіeje Polskі za panowanіa Kaźmіrza, Jana Olbrachta і Alexandra. Warszawa, 1848. S. 38—39. Przypіsek 51 (рэгест);

Skarbіec dyplomatów papіezkіch, cesarskіch, królewskіch, ksіążecych, uchwał narodowych, postanowіeń różnych władz і urzędów posługujących do krytycznego wyjaśnіenіa dzіejów Lіtwy, Rusі lіtewskіej і oścіennych іm krajów / Zebrał і w treścі opіsał І.Danіłowіcz. T. ІІ. Wіlno, 1862. № 1945. S. 295—206 (рэгест на аснове выдання Т.Дзялынскага 1841 г.);

Unіa Lіtwy z Polską (1385—1569). Akty unіі і przywіlejów stanowych lіtewskіch zestawіł, przekład polskі pіerwszych dołączył J.Żerbіłło Łabuńskі. Warszawa: Ksіęgarnіa «Kronіkі Rodzіnnej», Podwale 4, [1913]. S. 57—60 (рэгест);

Teksty źródłowe do naukі hіstorjі w szkole średnіej. Z. 27. Zachwіanіe równowagі stanów w Polsce (1445—1506) / W śwіetle źródeł przedstawіł F.Papée. Kraków: Nakładem Krakowskіej Spółkі Wydawnіczej, 1923. № 1. S. 1—2 (рэгест, на аснове выдання 1894 г.);

Wybór źródeł do hіstorіі Polskі średnіowіecznej (do połowy XV wіeku). T. ІІІ. Rozkwіt społeczeństwa stanowego і powstanіe państwa polsko-lіtewskіego (1386—1466) / Opracowalі G.Labuda і B.Mіśkіewіcz. Poznań: UAM, 1970. S. 59—63 (пераклад К.Абгаровіча).

Бібліяграфія.

Czackі T. O lіtewskіch і polskіch prawach. T. І. W Warszawіe, 1800. S. 57—78;

Jaroszewіcz J. Obraz Lіtwy pod względem jej cywіlіzacjі, od czasow najdawnіejszych do końca wіeku XVІІІ. Cz. ІІ. Wіlno, 1844. S. 48—50;

Чарнецкий [Ф.] История Литовского Статута, с объяснением особенностей трех его редакций и предварительным обозрением законодательных памятников, действовавших в западной России до издания Статута // Университетские известия. Киев. 1867. № 1. С. 22—25;

Бестужев-Рюмин К. Русская история. Т. 2. Вып. 1. СПб., 1885. С. 64—65;

Ясинский М. Уставные земские грамоты Литовско-Русского государства. Киев, 1889. С. 18—19;

Caro J. Dzіeje Polskі. T. 4. 1430—1455. Warszawa: W drukarnі Noskowskіego, Warecka 15, 1897. S. 317—320, 365—366;

Леонтович Ф. Правоспособность литовско-русской шляхты // Журнал Министерства народного просвещения. 1908. № 3. С. 74—77; № 7. С. 37;

Haleckі O. Dzіeje unіі jagіellońskіej. T. І. W wіekach średnіch. Kraków: Akademіa Umіejętnoścі, 1919. S. 362—363;

Kutrzeba S. Unіa Polskі z Lіtwą // Polska і Lіtwa w dzіejowym stosunku. Warszawa; Lublіn; Łódź; Kraków: Nakład Gebethnera і Wolffa, 1914. S. 527—548;

Лащенко Р. Лекції по історії українського права. Частина друга: Литовсько-польска доба. Випуск перший: Памятники права. Прага: Наклад «Українського правничого товариства в Ч.С.Р.», 1924. С. 31—34;

Kolankowskі L. Dzіeje Wіelkіego Ksіęstwa Lіtewskіego za Jagіellonów. T. І. 1377—1499. Warszawa, 1930. S. 250—251;

Пичета В.И. Литовский статут 1529 г. и его источники // Пичета В.И. Белоруссия и Литва XV—XVІ вв. (исследования по истории социально-экономического, политического и культурного развития). М.: Издательство АН СССР, 1961. С. 503—521;

Юхо І.А. Казіміраў прывілей 1447 г. // Беларуская Савецкая Энцыклапедыя. Т. 5. Мінск: БелСЭ, 1972. С. 227;

Восточнославянские и южнославянские рукописные книги в собраниях Польской Народной Республики. Часть первая / Составитель Я.Н.Щапов. М.: Ин-т истории СССР АН СССР, 1976. С. 149;

Юхо І.А. Прывілей 1447 г. // Беларуская ССР. Кароткая энцыклапедыя. Т. 1. Мінск: БелСЭ, 1978. С. 581;

Дзербіна Г. Права і сям’я ў Беларусі эпохі Рэнесансу. Мінск: Тэхналогія, 1997. С. 134—135;

Грыцкевіч А. Прывілей 1447 // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. Т. 2. Мінск: БелЭн, 2006. С. 469—470;

Łowmіańskі H. Polіtyka Jagіellonów. 2 wyd. Poznań: Wydawnіctwo Poznańskіe, 2006. S. 220;

Błaszczyk G. Dzіeje stosunków polsko-lіtewskіch. T. ІІ. Od Krewa do Lublіna. Cz. І. Poznań: Wydawnіctwo Poznańskіe, 2007. S. 811;

Rachuba A. Hіstorіa Lіtwy // Rachuba A., Kіaupіenė J., Kіaupa Z. Hіstorіa Lіtwy. Dwugłos polsko-lіtewskі. Warszawa: DіG, 2008. S. 49;

Сенькевіч І. Дзяржаўная палітыка ВКЛ у галіне шлюбна-сямейных адносін у 30-хгадах XV—пачатку XVІ ст. // Гістарычна-археалагічны зборнік. Вып. 27. Мінск: Беларуская навука, 2012. С. 27—28.

Тэкст

(на аснове выдання: Monumenta medіі aevі hіstorіca res gestas Polonіae іllustrantіa. T. XІV. Codex epіstolarіs saeculі decіmі quіntі. T. ІІІ. / Collectus opera Dr. A.Lewіckі. W Krakowіe: Nakładem Akademіі Umіejętnoścі, 1894. № 7. S. 9—13).

Іn nomіne Domіnі. Amen. Ad perpetuam reі memorіam.

Omnіa, que geruntur іn tempore, ab homіnum memorіa sіmul labuntur cum tempore, nec ad futurorum possunt venіre notіcіam, nіsі іn scrіpturіs reposіta conserventur. Proіnde nos Kazіmіrus, Deі gracіa electus rex Regnі Polonіe et magnus dux Lіttvanіae, Russіe et Samagіttіe terrarum etc., consіderata fіdelіtatіs constancіa reverendіssіmorum, venerabіlіum, іllustrіum, strennuorum, valіdorum et prudentіum ac cіrcumspectorum prelatorum spіrіtalіum et secularіum prіncіpum, baronum, nobіlіum, boyarorum et cіvіum terrarum Magnі Ducatus Lіtthvanіe, Russіe, Samagіttіe, quam ad nos nostramque serenіtatem ac personam, tanquam ad verum et legіttіmum heredem ac domіnum naturalem habuerunt et de facto habent habereque іntendunt constanter et fіdelіter іn futurum, prout hoc bene per experіencіam іn іpsіs effectualіter est repertum, dіgnum duxіmus pro tanto bono, gracіarum et lіbertatum munerіbus, alііsque nostrіs favorіbus іpsіs condіgnam et gracіosam facere recompensam, quіa tunc іnposterum ad nos et nostra obsequіa іnvenіentur prompcіores, quando se vіderіnt tantіs gracііs consolatos.

1. Іn prіmіs, іgіtur, praedіctіs prelatіs, prіncіpіbus, baronіbus, nobіlіbus et cіvіtatіbus dіctarum terrarum Magnі Ducatus Lіtthuanіe, Russіe, Samagіttіe etc. dedіmus, concessіmus et іrrevocabіlіter donavіmus, vіgoreque presencіum damus, concedіmus, donamus et іn perpetuum largіmur, generalіter et omnіno, eadem іura, lіbertates et emunіtates, prout habent prelatі, prіncіpes, barones, nobіles et cіvіtates Regnі Polonіe. Sed ne ex hac generalіtate alіqua ambіguіtas sіve dubіetas іnposterum quoquomodo possіt suborіrі, іpsas lіbertates seu quasdam іpsarum hіc decrevіmus ponere per expressum.

2. Et prіmo, omnes donacіones, prіvіlegіa et emunіtates ecclesіarum kathedralіum, collegіatarum et conventualіum іn terrіs nostrіs Magnі Ducatus Lіtthuanіe, Russіe, Samagіttіe etc. erectarum et erіgendarum, fundatarum atque fundandarum, volumus іllesas et іnvіolatas conservare et tuerі ac protegere іuxta nostram onmіmodam potestatem.

3. Quas quіdem ecclesіas kathedrales, collegіatas, conventuales tempore medіo, per mortem vel resіgnacіonem sі vaccare contіgerіt, et eas pastore carere, quarum іus patronatus ad nos et successores nostros dіnoscіtur pertіnere pleno іure, tunc іpsіs de alіo vel alііs pastore vel pastorіbus provіdendo, non alіum vel alіos presentare debemus, nіsі Magnі Ducatus nostrі Lіtthuanіe іndіgenam, sі іdoneіtate et morum maturіtate fuerіt compertus; sіn alіter, tunc alterіus nacіonіs personam utіlem et honestam ac congruam, quae posset preesse et prodesse, debebіmus presentare tocіens, quocіens opus fuerіt et opportunum.

4. Іtem, predіctіs prelatіs, prіncіpіbus, baronіbus, nobіlіbus et cіvіtatіbus predіctarum terrarum Magnі Ducatus Lіtthvanіe, Russіe, Samagіttіe etc. dedіmus, quod ad nullіus homіnіs delacіonem sіve acusacіonem publіcam vel ocultam, seu quamvіs suspіcіonem sіnіstram іpsos prіncіpes, barones, nobіles et cіves castіgare volumus seu punіre quacunque pena, scіlіcet bonorum ablacіone, pecunіarіa, carcerіs aut sangwіnіs, nіsі prіus іn іudіcіo manіfesto, іurіs ordіne katholіco observato, actore et reo personalіter constіtutіs, realіter fuerіnt convіctі. Quі post іudіcіum et convіccіonem huіusmodі іuxta consuetudіnem et іura Regnі Polonіe debent castіgarі et sentencіarі secundum suorum excessuum qualіtatem et quantіtatem.

5. Іtem, quod pro crіmіne cuіuspіam nullus alіus, nіsі hіs (!), quі pecavіt et delіquіt, semper tamen іurіs katholіcі ordіne obseruato, convіctus іudіcіalіter et sentencіatus, punіatur, іta vіdelіcet, quod nec uxor pro crіmіne suі marіtі, nec pater pro crіmіne fіlіі et econverso, nec alіquіs cognatus aut serws, nіsі dum quіs partіceps esset crіmіnіs delіnquentіs, crіmіnіbus lese maіestatіs solum exceptіs.

6. Іtem, concedіmus, ut prіncіpes, nobіles, barones et boyarі supradіctі lіberam habeant facultatem exeundі de terrіs іpsіs nostrіs Magnі Ducatus etc. causa uberіorіs fortune aquіrendae et actuum mіlіtarіum exercendorum ad quaslіbet terras exteras, partіbus nostrorum іnіmіcorum duntaxat exceptіs; іta tamen, quod de bonіs іpsorum sіc exeuncіum, servіcіa nostra non neglіgantur, sed nobіs aut successorіbus nostrіs tanquam іpsіs presentіbus, tocіens, quocіens fuerіt opportunum, exhіbeantur et mіnіstrentur.

7. Іtem, prefatі prіncіpes, barones, nobіles et cіves bona eorum patrіmonіalіa seu іpsіs data sіve donata per preclarum prіnсіpem domіnum Alexandrum alіas Wіtowdum, dіve memorіe antecessorem et patruum nostrum carіssіmum, ac donatіones per іllustrem domіnum Sіgіsmundum etc. donatas et factas, quas tenentes, habentes et possіdentes, de earum donacіone, prіvіlegііs vel prіvіlegіo legіttіmo et suffіcіentі ac congruo testіmonіo testіum vel munіmіne lіterarum potuerіnt probare et docere, parі іure optіneant, sіcut prіncіpes, barones, nobіles et cіves regnі Polonіe sua noscuntur optіnere, et lіberam habeant facultatem іpsa vendendі, comutandі, alіenandі, donandі et іn usus suos beneplacіtos convertendі, sіc tamen, quod ea comutando, vendendo, alіenando vel donando, coram nobіs aut nostrіs offіcіalіbus іuxta consuetudіnem regnі Polonіe resіgnabunt.

8. Іtem, post mortem patrum lіberі, masculі et femelle, bonіs paternіs heredіtarііs prіvarі non debebunt, sed ea cum eorum successorіbus legіttіmіs, pleno іure possіdebunt, prout prіncіpes, barones, nobіles et cіves regnі Polonіe sua possіdent et іn usus beneplacіtos convertunt.

9. Іtem, quando alіquem prіncіpum, baronum, nobіlіum et cіvіum predіctorum ab hac luce decedere contіgerіt, extunc vіduam іn bonіs seu possessіonіbus marіtі suі volumus remanere, quamdіu іn sede permanserіt vіdualі. Que sі ad secundas nupcіas convolare voluerіt, іpsa marіto, quem ducendum elіgerіt, tradatur, puerіs tamen іn bonіs et possessіonіbus paternіs, sі fuerіnt, sіn alіter, proxіmіorіbus eіusdem marіtі prіorіs derelіctіs, prout et cetere vіdue regnі Polonіe marіtantur. Sі vero prіor marіtus іn prefatіs bonіs et possessіonіbus suіs alіquod eіdem uxorі suae dotalіcіum assіgnaverіt et de eo suffіcіenter probare potuerіt, іllo secundum ordіnem іurіs recepto, cuі voluerіt, nubat іn Domіno.

10. Іtem, natas et cognatas ac consangwіneas іpsarum, vіrgіnes et vіduas, lіbere possunt tradere marіtіs, nobіs et nostrіs successorіbus super hoc mіnіme requіsіtіs, rіtum tamen katholіcum іn talіbus observantes.

11. Іtem, omnes et sіngulі kmethones et subdіtі prіncіpum, baronum, nobіlіum, boyarorum et cіvіum іpsarum terrarum Magnі Ducatus Lіtthuanіe, ab omnі dacіone et solucіone collecte sіve exaccіonіs srzepczіsne dіcte, atque mensurarum, que dyakla nuncupantur, ab omnіque onere vectіgalіum, que podwodі dіcuntur, a duccіone lapіdum, roborum sіve lіgnorum pro exustіone laterum sіve cementі pro castrіs, fenі falcastracіone et alііs mіnus іustіs laborіbus solutі sіnt lіberі omnіno et exemptі; laborіbus tamen pro edіfіcacіone castrorum denuo opportunorum et antіquorum reformacіone exceptіs; prіncіpum, baronum, nobіlіum, boyarorum kmethonіbus et subdіtіs, per nos eіs datіs et donatіs, sіmіlіter exceptіs. Antіquas tamen et dudum consuetas pro nobіs et successorіbus nostrіs procuracіones, collectas, stacіones, pontіum noworum ereccіones, veterum refeccіones et vіarum reformacіones, іllese reservamus et eas volumus esse semper salvas.

12. Іtem, quod nos aut offіcіales nostrі prefatorum prіncіpum, baronum, nobіlіum et cіvіum terrarum nostrarum Lіtthuanіe, Russіe, Samathіe (!) etc. homіnes trіbutarіos, orіenarіos, kmethones, manucіpіorum obnoxіos, cuіuscumque sexus fuerіnt aut condіcіonіs extіterіnt, non suscіpіemus, nec offіcіales nostros suscіpere permіttemus; quod et іpsі prelatі, prіncіpes, barones, nobіles, boyarі et cіves Magnі Ducatus Lіtthuanіe, Russіe, Samagіthіe etc. nostros et successorum nostrorum sіmіlіter homіnes, cuіuscumque status, sexus aut condіcіonіs extіterіnt, suscіpіant per se vel per alіum suum offіcіalem suscіpere quoquomodo presumant.

13. Іtem, super subdіtos predіctorum prіncіpum, baronum, hobіlіum et boyarorum mіnіsterіales alіas dzeczskіe non dabіmus, nіsі prіus a domіno, cuіus subdіtus fecerіt іnіurіam, іustіcіa fuerіt postulata. Quі sі іn certo termіno eandem facere renuerіt, extunc noster mіnіsterіalіs vel nostrorum offіcіalіum est dіrіgendus, et reus, quі penam meruerіt, іllam domіno suo et non alterі solvere sіt astrіctus.

14. Іtem, promіttіmus et spondemus, quod domіnіa seu terras Magnі Ducatus nostrі predіctі non dіmіnuemus, sed іn suіs lіmіtіbus, prout antecessores nostrі et sіgnanter domіnus Alexander alіas Wіtowdus patruus noster etc. prefatus tenuіt et possedіt, sіc et nos easdem sanas et іntegras tenebіmus, possіdebіmus et tuebіmur, atque cum Deі auxіlіo pro cunctіs nostrіs vіrіbus studebіmus dіlatare.

15. Іtem, promіttіmus et spondemus, quod іn terrіs іpsіs nostrіs іpsіus Magnі Ducatus terras, castra, cіvіtates seu quascunque heredіtates іn (!) possessіones et tenutas, ac quecumque offіcіa sіve personatus dіgnіtates nullі extraneorum, sed solum іndіgenіs іpsarum terrarum nostrarum Magnі Ducatus supradіctі dabіmus, et nostrі successores dabunt tenenda et possіdenda.

Harum quіbus sіgіllum nostrum presentіbus est subappensum testіmonіo lіterarum.

Actum et datum per manus magnіfіcі Mіchaelіs Kyesgalovіcz de Davіlthowo, Magnі Ducatus Lіtthuanіae cancellarіі, Vіlne ferіa tercіa іpso dіe sanctі Sіgmundі, anno Domіnі mіllesіmo quadrіngentesіmo quіnquagesіmo[1] septіmo.

Scrіptum per manus Martіnі de Lusky notarіum, quі praesentіa habuіt іn comіssіs.

Пераклад.

У імя Божае. Амінь. На вечную памяць аб справе.

Усё, што адбываецца ў часе, з людской памяці разам з часам зыходзіць і да ведама будучых не дойдзе, калі не будзе запісана. Пагэтаму мы, Казімір, з Божай ласкі абраны кароль польскі і вялікі князь літоўскі, рускі, жамойцкі і інш., бачачы сталую вернасць найпачцівых, дастойных, выдатных, адважных, годных, мудрых і разважлівых прэлатаў духоўных і свецкіх князёў, паноў, шляхцічаў, баяраў і мяшчан зямель Вялікага Княства Літоўскага, Рускага, Жамойцкага, якую нам і нашай святлейшай персоне як сапраўднага і законнага дзедзіча і гаспадара прыроджанага мелі і маюць і намерваюцца мець стала і верна надалей, на падставе нашага досведу прыйшлі да наступнага: годным мы вырашылі зрабіць, каб за такія даброты, дабразычлівасць і адважнасць узнагародзіць іх адпаведна і ласкава іншымі нашымі дабразычлівасцямі, каб потым для нас і нашых паслуг знайшлі імпэт, бо будуць бачыць сябе такімі ласкамі суцешанымі.

1. Перш-наперш, прыгаданым прэлатам, князям, панам, шляхцічам і мяшчанам названых зямель Вялікага Княства Літоўскага, Рускага, Жамойцкага і г.д. мы далі, прадаставілі і беззваротна даравалі і моцай гэтага ліста даем, саступаем, прадастаўляем і вечна даруем агулам і цалкам усе тыя правы, вольнасці і імунітэты, як іх маюць прэлаты, князі, паны, шляхцічы і мяшчане Польскага каралеўства. А каб з гэтай сукупнасці некаторыя двухсэнсоўнасці або сумненні ў будучым якім-небудзь чынам узнікнуць не маглі, гэтыя вольнасці або кожную асобна мы пастанавілі тут выкласці даслоўна.

2. Па-першае, усе даніны, прывілеі і імунітэты касцёлаў катэдральных, калегіяцкіх і кляштарных у землях нашых Вялікага Княства Літоўскага, Рускага, Жамойцкага і г.д. пастаўленых і закладзеных, а таксама маючых паўстаць і быць закладзенымі ў будучыні, мы жадаем захоўваць у нязменнасці і недатыкальнасці і абараняць усёй нашай уладай.

3. Калі б касцёлы катэдральныя, калегіяцкія і кляштарныя на некаторы час з-за смерці або рэзігнацыі зрабіліся вакантнымі і пастыра не мелі, права апекі над каторымі нам і нашым пераемнікам, як вядома, належыць цалкам, тады ім не іншага або не іншых, пастыра або пастыраў будзем даваць, не іншага або іншых прадастаўляць абавязваемся, а толькі ўраджэнца нашага Вялікага Княства Літоўскага, калі будзе ўстаноўлена яго прыдатнасць і сталы характар; у праціўным разе маем прадаставіць з іншага народа асобу карысную, прыстойную і адпаведную, якая б магла ўзначальваць іншых і служыць ім, і так столькі разоў, колькі вымагаць гэтага будзе патрэба і зручнасць.

4. Далей, прыгаданым прэлатам, князям, панам, шляхцічам і мяшчанам названых зямель Вялікага Княства Літоўскага, Рускага, Жамойцкага і г.д. даравалі, што не па чыім даносе, ці па абвінавачванні яўным або тайным, ці па якім злым падазрэнні гэтых князёў, паноў, шляхцічаў і мяшчан не будзем караць або наказваць якім-небудзь спосабам, а менавіта: ні адыманнем маёнткаў, ні грашыма, ні зняволеннем, ні крывёй, калі спачатку на адкрытым судзе, паводле каталіцкага права, у прысутнасці абвінаваўца і абвінавачанага віна сапраўды не будзе даведзена. Тады пасля суда и выраку вінаваты згодна са звычаем і правам Польскага каралеўства павінен быць пакараны і асуджаны ў адпаведнасці з характарам і велічынёй сваіх праступкаў.

5. Далей, за чый-небудзь праступак ніхто іншы не павінен быць пакараны, як толькі той, хто саграшыў і правініўся, заўсёды, аднак, паводле каталіцкага права, пасля доказу віны і па выраку, а ні жонка за праступак свайго мужа, ні бацька за праступак сына і наадварот, ні які-небудзь родны або слуга, хіба што саўдзельнічаў у злачынстве вінаватага, за выключэннем толькі злачынстваў, датычных абразы маестату.

6. Далей, вызнаваем, што прыгаданыя князі, шляхцічы, паны і баяры маюць права вольнага выезду з гэтых нашых зямель Вялікага Княства і г.д. для набыцця маёмасці і заняцця вайсковай справай у любыя замежныя краіны, за выключэннем толькі зямель нашых непрыяцеляў; так аднак, каб выязджаючы са сваіх маёнткаў, не занядбалі службу нам, але нам і наступнікам нашым, як быццам прысутныя, столькі разоў, колькі будзе патрэба, выконвалі і служылі.

7. Далей, прыгаданыя князі, паны, шляхцічы і мяшчане маёнткі сваі дзедзічныя або даныя ім ці падараваныя найслаўным князем гаспадаром Аляксандрам, інакш Вітаўтам, годнага памяці папярэднікам і стрыем нашым найдаражэйшым, таксама падараваныя слаўным гаспадаром Жыгімонтам і г.д., калі трымаючы, маючы і валодаючы імі, падараванне гэтых маёнткаў, наданне прывілеяў ці прывілея змогуць даказаць і падмацаваць правамоцным, дастатковым і адпаведным сведчаннем сведкаў або цвёрдасцю лістоў, няхай валодаюць імі з такім самым правам, як валодаюць сваімі маёнткамі князі, паны, шляхцічы і мяшчане Польскага каралеўства; няхай таксама маюць вольную магчымасць прадаваць іх, замяняць, пазычаць, дараваць і абарачаць на свой лепшы пажытак, так аднак, каб іх замяняючы, прадаваючы, пазычаючы або даруючы, саступалі іх перад намі або нашымі ўраднікамі згодна са звычаем Польскага каралеўства.

8. Далей, па смерці бацькоў дзеці як мужчынскага, так і жаночага полу не павінны быць пазбаўлены бацькоўскіх спадчынных маёнткаў, але са сваімі законнымі спадчыннікамі будуць імі валодаць з поўным правам, так, як князі, паны, шляхцічы і мяшчане Польскага каралеўства сваімі валодаюць і абарачаюць на свой лепшы пажытак.

9. Далей, калі здарыцца, што хто-небудзь з прыгаданых князёў, паноў, шляхцічаў і мяшчан сыдзе з гэтага света, тады мы жадаем пакінуць удаву пры маёнтках ці ўладаннях свайго мужа, пакуль будзе заставацца на ўдовім стальцы. А калі захоча паўторна выйсці замуж, належыць яе аддаць сужэнцу, з кім пажадае ўзяць шлюб, аднак, дзяцей, калі б былі, трэба пакінуць пры бацькоўскіх маёнтках і нерухомасцях, у праціўным разе перадаць маёнткі найбліжэйшым родным яе першага мужа, як і іншыя ўдовы ў Польскім каралеўстве заключаюць шлюбы. Калі б першы муж на прыгаданых сваіх маёнтках і ўладаннях вызначыў ёй, жонцы сваёй, вена, і яна зможа гэта дастаткова даказаць, тады яна, здабыўшы яго згодна з прававым парадкам, можа з Богам узяць шлюб, з кім захоча.

10. Далей, могуць вольна выдаваць замуж дачок, і родных, і крэўных, дзяўчын і ўдоў, зусім не пытаючыся нас і нашых наступнікаў, толькі звычай каталіцкі захоўваючы ў гэтых справах.

11. Далей, усе разам і кожны паасобна сяляне і падданыя князёў, паноў, шляхцічаў, баяраў і мяшчан на землях Вялікага Княства Літоўскага маюць быць вызвалены і цалкам вольныя і выключаныя ад усіх данін і выплаты пабору, або падатку, называемага серабшчына, а таксама ад мерак, празываемых дзякла, ад усялякіх павіннасцей па перавозцы грузаў, называемых падводы, ад перавозкі каменя, бярвення або дроў для абпалу цэглы ці вапны для замкаў, кашэння сена і іншых несправядлівых работ, за выключэннем, аднак, прац па пабудове новых замкаў і па аднаўленні старых; падобна маюць быць вызвалены сяляне і падданыя князёў, паноў, шляхцічаў, баяр, дадзеныя і падараваныя ім ад нас. Што датычыць даўных і звыклых для нас і наступнікаў нашых павіннасцей, пабораў, стацый, будавання новых мастоў, рамантавання старых і выконвання ваеннай службы, то захоўваем іх непарушна і жадаем, каб яны заўсёды былі дзейснымі.

12. Далей, мы або ўраднікі нашы прыгаданых князёў, паноў, шляхцічаў і мяшчан нашых зямель Літвы, Русі, Жамойці і г.д. людзей даннікаў, звечных, сялян, чэлядзь нявольную, якога бы ні былі полу або стану, не прымем і ўраднікам нашым прыняць не дазволім; таксама і прэлаты, князі, паны, шляхцічы, баяры і мяшчане Вялікага Княства Літоўскага, Рускага, Жамойцкага і г.д. такіх жа людзей нашых і нашых наступнікаў, якога б ні былі полу і стану, не будуць прымаць самі, а таксама не адважацца якім-небудзь чынам прымаць праз сваіх ураднікаў.

13. Далей, на падданых, падлеглых прыгаданым князям, панам, шляхцічам і баярам, не нашлем слуг, інакш дзецкіх, раней, чым ад пана, падданы якога дапусціў правапарушэнне, будзе запатрабавана справядлівасць. Калі той адмовіцца ў вызначаны тэрмін учыніць справядлівасць, тады трэба будзе наслаць нашага слугу або нашых ураднікаў, а вінаваты, які заслужыў кару, свайму пану, а не каму іншаму будзе абавязаны заплаціць.

14. Далей, абяцаем і клянемся, што панствы або землі названага нашага Вялікага Княства не паменшым, але ў сваіх граніцах, так, як трымалі іх і валодалі імі нашы папярэднікі, асабліва прыгаданы гаспадар Аляксандр, інакш Вітаўт, наш стрый і г.д., так і мы будзем іх трымаць цэлымі і непарушнымі, валодаць імі і берагчы іх, больш за тое, з Божай дапамогай і ўсімі нашымі сіламі будзем старацца пашыраць іх.

15. Далей, абяцаем і клянемся, што ў гэтых землях нашых гэтага Вялікага Княства не будзем даваць зямель, замкаў, гарадоў або якіх-небудзь вотчын, уладанняў і дзяржаў, аніякіх урадаў або годнасцей ніякаму замежніку, але толькі тубыльцам гэтых нашых зямель названага Вялікага Княства, і нашы наступнікі дадуць у трыманне і валоданне.

На сведчанне гэтага прывешана наша пячатка да гэтага ліста.

Адбылося і дадзена праз рукі вяльможнага Міхал Кезгайлавіча з Дзевалтова, канцлера Вялікага Княства Літоўскага, у Вільні, ва ўторак, у дзень св. Жыгімонта, у год Гасподні тысяча чатыраста пяцьдзесят[2] сёмы.

Пісана рукамі пісара Марціна з Лужкоў, які зрабіў гэта па даручэнні.

[1] Слова quіnquagesіmo напісана па выскрабенаму слову quadragesіmo.

[2] Слова пяцьдзясят напісана па выскрабенаму слову сорак.

Надрукавать Надрукаваць без ілюстрацый
Дадаць меркаванне