Дакументы: прывілей 1565 (Віленскі прывілей)

Агульныя звесткі.

Віленскі прывілей 1565 г. — адзін з асноўных заканадаўчых актаў ВКЛ, якім былі ўведзены шляхецкія перадсоймавыя соймікі. Выдадзены вялікім князем літоўскім і каралём польскім Жыгімонтам ІІ Аўгустам 30 снежня 1565 г. на Віленскім сойме 1565—1566 гг. па патрабаванні шляхты. Устаноўлена, што соймікі павінны збірацца ў ваяводства і паветах перад вальным соймам. На іх абмяркоўваліся пытанні, вынесеныя на сойм, выбіраліся паслы (дэпутаты) на сойм, якім даваліся інструкцыі. Працэдура склікання соймікаў і іх дзейнасці ў прывілеі не вызначана, але маецца ўказанне, што яны будуць функцыянаваць, як соймікі Польскага каралеўства. Права ўдзелу ў сойміках прадастаўлялася панам-радзе, князям, ураднікам, павятовай шляхце, аднак цэнз не быў вызначаны. Разам са Статутам 1566 г. прывілей 1565 г. вызначыў фунцыянаванне ў ВКЛ вальнага сойма як прадстаўнічага дзяржаўнага органа. Прывілей замацаваны подпісамі вялікага князя літоўскага і караля польскага Жыгімонта ІІ Аўгуста і маршалка дворнага, пісара Яна Шымковіча. Напісаны на старабеларускай мове.

Арыгінал.

AGAD. Perg. 7772. Пергамін. 60 × 34 + 11 см. Скорапіс. Прывілей не быў поўнасцю аформлены — адсутнічае ініцыяльная літара «Ж». Прывешана малая літоўская пячатка на чырвона-бела-зялёным едвабным шнуры.

Копія.

РГАДА. Ф. 389. Оп. 1. Ед. хр. 38. Л. 568—569 об. (Метрыка ВКЛ, кніга запісаў 38, копія канца XVІ ст.).

Публікацыі.

Старабеларускі тэкст:

Акты, относящиеся к истории Западной России. Т. 3. СПб., 1848. № 38. С. 138—139 (падрыхтаваў І.І.Грыгаровіч на аснове копіі прывілея ў Метрыцы ВКЛ);

Статут Великого Князьства Литовского 1566 года. Издание Императорского Московского общества истории и древностей российских // Временник Императорского Московского общества истории и древностей российских. Книга 23-я. М., 1855. С. 11—13;

Радаман А. Віленскі земскі прывілей 1565 г. вялікага князя літоўскага Жыгімонта Аўгуста // Беларускі гістарычны агляд. 2005. Т. 12. Сш. 1—2. С. 151—161 (на аснове арыгінала і копіі прывілея ў Метрыцы ВКЛ).

Лацінскі пераклад:

Archіwum Komіsyі Prawnіczej. T. 7. Pomnіkі prawa lіtewskіego z XVІ wіeku / Wydał F.Pіekosіńskі. Kraków, 1900. P. 300—302;

Любавский М.К. Очерк истории Литовско-Русского государства до Люблинской унии включительно. М.: Синодальная Типография, 1910. С. 341—342;

Любавский М.К. Очерк истории Литовско-Русского государства до Люблинской унии включительно. 2 изд. [М.], 1915. С. 364—365;

Статут Вялікага княства Літоўскага 1566 года. Мінск: Тэсей, 2003. С. 47—48 (на аснове выдання 1855 г.);

Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. Мінск: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 2010. Т. 3. С. 480 (на аснове выдання 1855 г.).

Бібліяграфія.

Якубовский И.В. Земские привилеи Великого княжества Литовского // Журн. Мин-ва нар. просвещения. 1903. Апрель;

Лаппо И.И. Великое Княжество Литовское во второй половине XVІ столетия: Литовско-русский повет и его сеймик. Юрьев, 1911;

Unіa Lіtwy z Polską (1385—1569). Akty unіі і przywіlejów stanowych lіtewskіch zestawіł, przekład polskі pіerwszych dołączył J.Żerbіłło Łabuńskі. Warszawa: Ksіęgarnіa «Kronіkі Rodzіnnej», Podwale 4, [1913]. S. 103;

Пресняков А.Е. Лекции по русской истории. Т. ІІ. Вып. 1. Западная Русь и Литовско-Русское государство. М.: ГСЭИ, 1939. С. 205;

Zakrzewskі A.B. Sejmіkі Wіelkіego Ksіęstwa Lіtewskіego XVІ—XVІІІ w. Ustrój і funkcjonowanіe: sejmіk trockі. Warszawa, 2000;

Rachuba A. Wіelkіe Ksіęstwo Lіtewskіe w systemіe parlamentarnym Rzeczypospolіtej w latach 1569—1763. Warszawa, 2002;

Радаман А. Віленскі прывілей 1565 // Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. Мн., 2000. Т. 1. С. 434—435;

Радаман А. Віленскі прывілей 1565 // Вялікае княства Літоўскае. Энцыклапедыя. Т. 1. Мінск: БелЭн, 2005. С. 434—435;

Радаман А. Віленскі земскі прывілей 1565 г. вялікага князя літоўскага Жыгімонта Аўгуста // Беларускі гістарычны агляд. 2005. Т. 12. Сш. 1—2. С. 132—161;

Rachuba A., Kіaupіenė J., Kіaupa Z. Hіstorіa Lіtwy. Dwugłos polsko-lіtewskі. Warszawa: DіG, 2008. S. 183 (фотаздымак);

Lіetuva senuosіuose іstorіjos šaltіnіuose. Lіetuvos tūkstantmečіo programos parodos katalogas. Taіkomosіos daіlės muzіejus, Vіlnіus, 2009 m. lіepos 5—spalіo 4 d. = Lіthuanіa іn ancіent hіstorіcal sources. Exhіbіtіon and catalogue part of the Lіthuanіan Mіllennіum programme. Museum of Applіed Art, Vіlnіus 5 July—4 October 2009. Vіlnіus: Nacіonalіnіs muzіejus Lіetuvos Dіdžіosіos Kunіgaіkštystės valdovų rūmaі, 2009. Р. 106 (фотаздымак).

Тэкст

(на аснове выдання: Радаман А. Віленскі земскі прывілей 1565 г. вялікага князя літоўскага Жыгімонта Аўгуста // Беларускі гістарычны агляд. 2005. Т. 12. Сш. 1—2. С. 151—161).

Жикгимонт Август, Божью милостью король польский, великий князь литовский, руский, пруский, жомойтский, мазовецкий, лифлянтский и иных.

Чинимъ явно симъ листомъ нашимъ нинешнимъ и напотомъ будучимъ, кому будеть потреба того ведати або чтучи его слышати, иж будучи намъ, господару, на великомъ сойме вальномъ в месте нашомъ столечном Виленском с паны радами нашими духовными и светскими, князи, паны, врядники земскими и дворными и зо всимъ рыцэръствомъ земль усихъ паньства нашого Великого Князьства Литовского, где, прекладаючи потребы речи посполитое того паньства нашого, донесли прозьбы свои межи иными речми с покорнымъ чоломъбитьемъ ку намъ, господару, вси станы спольне и одностайне, ижъ быхмо для способу лепшого и отправы поспешнейшое в справедливости людской статутъ новый, от насъ, господара, на сойме вальномъ у Бельску року прошлого выданый и привильемъ нашимъ утверъжоный, в скутэчное уживанье привели и тымъ статутомъ суды отправовати казали. А приводечи ку большому порадку речъ посполитую, што быхмо на выбиранье пословъ соймомъ вальным и иным потребамъ земскимъ належачихъ, дозволили и допустили в поветехъ, то естъ, гдекольвекъ врады судовые засажоны и где потомъ через насъ, господара, засаженье врядовъ судовыхъ зъ ихъ прозьбы и зволенья дойдеть, соймы малые ку збиранью всихъ обователей в кождомъ повете мевати и на тые соймы поветовые всимъ паномъ радамъ нашимъ, княземъ, паномъ, врядникомъ земскимъ и дворнымъ, и всимъ станомъ народу шляхетского и стану рыцэрского, где хто в которомъ повете оселость маеть, на часы через листы наши назначоные зъеждчатися, прикладом и порадкомъ, яко на такихъ соймехъ поветовыхъ справа, поступокъ и обычай заховыванъ есть в паньстве нашомъ Коруны Польское.

Ино мы, господаръ, дознавши не одно черезъ весь часъ панованья нашого, але ку памети и вспоминанью годному приводечи, же з давныхъ вековъ, за щасливого панованья славное памети продковъ нашихъ, королей ихъ милости и великихъ князей литовскихъ яко продковъ велебныхъ в Бозе, велеможныхъ пановъ радъ ихъ милости духовныхъ и светскихъ, князей, пановъ, врядниковъ земскихъ и дворныхъ, и всего рыцэрства, родичовъ и обователей земль всихъ Великого Князства Литовского, цнотливыхъ и верныхъ, а пожиточныхъ заслугъ в речи посполитой, такъ же и всихъ на тотъ часъ будучихъ ку намъ, господару, пану своему прирожоному, и ку кождымъ потребамъ земскимъ, которыми не только з утраченьемъ маетностей, але з нелитованьемъ здоровъя и горлъ своихъ, мужне стале заставуючи ся, такъ радами мудрыми, яко и кождою ростропностью, а праве мужною, а моцною усильностью, противко кождому неприятелю нашому намъ, господару, и речи посполитой добре заслугуючи подобали и подобатися не переставають. А для такихъ верныхъ, цнотливыхъ и намъ миле вдячныхъ заслугъ умыслили есьмо не только таковыхъ потребъ, речи посполитой належачихъ, не отмовляти, але еще завжды щодробливе, яко есьмо звыкли, причиняти и примножати хочемъ и обецуемъ, абы вжо тымъ статутомъ новымъ судили и справовалися вси станы, однакимъ порадкомъ в поветехъ и на местцохъ, судомъ розложоныхъ, перед врядники на суды, от насъ высажоными, водлугъ привилья и наданья нашого на сойме Бельскомъ, на то от насъ обдарованого.

А в тыхъ же такихъ поветехъ на местцохъ головнейшихъ, поветомъ и судомъ поветовымъ розложоныхъ, зъеждчатися и збирати княземъ, паномъ радамъ нашимъ, врядникомъ земскимъ и дворнымъ, и всему рыцэрству, хто в которомъ повете оceлocть маеть, дозволяемъ за обосланьемъ и листы нашими господарскими зъехавшися, в потребахъ речи посполитое радити и намовляти и объмышляти, о чомъ им от насъ, господара, ознаймено будеть. И с того ж такового забранья и намовъ спольных пословъ обирати и на съемъ великий вальный звыклый в томъ паньстве нашомъ, кгды листы нашими господаръскими местцо таковому сойму ознаймено и зложоно будеть, выправляти, и через тыхъ пословъ потребы речи посполитое и кождого зособна повету до насъ, господара, приносити, во всемъ справуючися по тому, яко в панстве нашомъ Коруне Польской обычай около таковых зъездовъ, соймовъ поветовых, отправованье пословъ и отношенья потребъ речи посполитое на съемъ вальный перед насъ, господара, заховывается.

А то все, такъ справы судовые у поветех, яко теж и соймы в тых же поветехъ, яко вышей описано, маеть от насъ, господара, и потомковъ нашихъ, великихъ князей литовскихъ, вечне а непорушне держано быти. А с того права и порадку не маемъ никого вызволять и ничимъ отменяти.

Якже на утверженье и моцность того нашого привилья, подписавши его властною рукою нашою господаръскою, печать нашу к нему привесити есьмо казали.

Дано и деялося на вальномъ сойме у Вильни, при бытности пановъ рад нашихъ духовных и светскихъ, и теж князей, пановъ, врядниковъ земских и дворных, лета Божего нароженья тисеча пятьсотъ шестьдесятъ пятого, месеца декабра тридцатого дня.

Sіgіsmundus Augustus rex sst[1].

Ян Шимкович, маршалокъ, писар.

© Валерый Пазднякоў, 2014

[1] Жыгімонт Аўгуст, кароль, падпісаў (лац.).