Артыкулы: Палямон

Палемон, легендарны князь лiтоўска-беларускiх летапiсаў, паданне пра якога стала асновай шляхецкай iдэалогii ВКЛ. Паводле асн. версii, П. быў сваяком («рымскiм князем») рымскага iмператара Нерона, але з-за жорсткасцi iмператара ўзначалiў у 1 ст. н.э. ўцёкi 500 сем’яў знатных рымлян. У працах гiсторыка 16 ст. М.Стрыйкоўскага, якi абапiраўся на больш раннiя летапiсы, гэта падзея датавана 401 г. i прычынай уцёкаў названы зверствы правадыра гунаў Атылы. 2 версii гэтай падзеi змешчаны ў Хронiцы Быхаўца (пры гэтым П. названы Апалонам) i Хронiцы Лiтоўскай i Жамойцкай. Паводле легенды, уцекачы прыбылi морам у Жамойць, паднялiся па Нёмане да р. Дубiса «и назвали тую землю Жомойт, от розмноженя». Сярод асоб, што прыбылi з П., летапiсцы вылучаюць Даўспрунка герба «Кiтаўрас», Прэштара герба «Калюмны», Ульянуса герба «Урсын», Гектара герба «Рожы». П. меў сыноў Борка, Кунаса i Сперу, якiя пасля смерцi бацькi падзялiлi яго ўладаннi, збудавалi г. Юрбарг i Коўна. Ад Кунаса паўшоў род лiт. князёў, якiя панавалi ў Жамойцi, Лiтве, Полацку (Мiнгайла, Гiнвiл-Барыс, Глеб, Рагвалод-Васiль), Новагародку (Ердзiвiл-Скiрамант, Мiнгайла, Шкварн-Ямант, Скiргайла, Альгiмант, Рынгальт; паводле iнш. варыянта падання, нашчадкамi Мiнгайлы былi Скiрмант, Тройнат, Альгiмант, Рынгальт, Мiндоўг, Войшалк). На Рынгальце род П. скончыўся, i новагародцы запрасiлi на пасад князя лiтоўскага i жамойцкага Швiнтарога (Швiнтарагайлу), сына Уценуса герба «Кiтаўрас». Пасля смерцi бацькi Швiнтарог стаў гаспадаром аб’яднанай дзяржавы Вял. княства Лiтоўскага, Жамойцкага, Новагародскага, Рускага. Яго нашчадкi ўтварылi род вял. князёў (Герант, Трабус, Гiлiгiн, Нарумунт, Даўмонт, Гольша, Гедрус, Трайдзен). На Трайдзене гэты род згас, i на пасад быў абраны Вiцень герба «Калюмны», да якога ўзведзены рэальна iснуючыя вял. князi ВКЛ. Паданне не адзначае, да якога герба належаў П. Паводле ускосных меркаванняў, ён належаў да герба «Кiтаўрас», якi меў Швiнтарог; Стрыйкоўскi ж сцвярджаў, што да герба «Калюмны», аднак гэта версiя не была iм падмацавана.

Упершыню легенду пра рымскае паходжанне знацi ВКЛ выклаў гiсторык 15 ст. Я.Длугаш. Ён аднёс перасяленне «італьянцаў» у будучую Лiтву да часоў Цэзара, аднак не назваў iмя П. i яго спадарожнiкаў. Легенда пра П. адсутнiчае ў Супрасльскiм летапiсе (1519), пэўна, у гэты час яна яшчэ афармлялася. З бел.-лiт. летапiсаў самы стараж. варыянт легенды пра П., на думку М.Улашчыка, змяшчае Еўраiнаўскi летапiс. Пазнейшыя летапiсцы iмкнулiся выправiць недарэчнасцi першапачатковага варыянта. Мацей з Мехава ў «Трактаце пра дзве Сарматыi» i Мiхалон Лiтвiн выкладалi сказанне паводле Длугаша. Крытычна да легенды ставiўся М.Бельскi, а I.Бельскi прыняў варыянт падання паводле Стрыйкоўскага. А.Ратундус лiчыў сказанне пра П. верагодным i сведчаннем пра высокае паходжанне дынастыi Ягелонаў, а таксама меркаваў, што iх продак з роду «Калюмнаў» кн. Вiцень быў у прамой лiнii нашчадкам стараж.-рымскага дзеяча Публiя Лiбона, якi з-за неахайнасцi перапiсчыкаў ператварыўся ў П.

Сказанне пра П. i яго нашчадкаў узвышае ролю Новагародскай зямлi ў параўнаннi з уласна Лiтвой i Жамойцю. У легендзе пасля пабудовы лiт. князямi Новагародка вял. ўвага аддаецца гэтаму гораду (паводле падлiкаў Улашчыка, каля 80% «легендарнага» тэксту датычыць Новагародка i Новагародскага княства), толькi яго ўладары носяць тытул вял. князя; указваецца, што ўладарылi Новагародкам, i толькi iм, прамыя нашчадкi П., а князi Лiтвы i Жамойцi — нашчадкi васалаў П., другарадных дзеячаў. Улашчык меркаваў, што легенда пра П. i яго акружэнне канчаткова аформiлася ў Новагародку па iнiцыятыве новагародскага ваяводы ў 1530—42 С.Гаштольда (яго род часам выкарыстоўваў герб «Калюмны»). Легенда пра П. падобна на iнш. сказаннi пра замежнае паходжанне пануючых родаў, што былi пашыраны ў сярэдневяковай Еўропе. Дынастыi Ягелонаў падобная легенда патрэбна была для доказу свайго высокага паходжання, бо ў Нямецкiм ордэне iснавалi меркаваннi, што вял. кн. Гедзiмiн быў простым збраяносцам князя Вiценя. Легенда пра рымскае паходжанне Ягелонаў павiнна была садзейнiчаць умацаванню суверэнiтэту ВКЛ, супрацьстаяць тэр. прэтэнзiям з боку Польшчы i Маскоўскай дзяржавы. Яе адметнасцю было тое, што побач з П. выступаюць яго паплечнiкi з уласнымi гербамi, а таксама названа вял. колькасць перасяленцаў. Гэта сведчыць пра тое, што ў ходзе выпрацоўкi легенды ўлiчвалiся iнтарэсы магнатаў i шырокага кола шляхты ВКЛ, якая атрымала магчымасць абгрунтоўваць сваё шляхецкае паходжанне спасылкамi на акружэнне П. Рымскiя каранi вышуквала i бел. шляхта. Стрыйкоўскi ўказваў, што нашчадкi аднаго з васалаў легендарнага князя Ердзiвiла (Ейкшы) хутка так памножылiся, што Новагародская, Гарадзенская, Ваўкавыская i Мсцiслаўская землi аказалiся запаланёнымi шляхтай з гэтага роду; астатнiя з акружэння Ердзiвiла, каму ён раздаў «на Русi» паветы, хутка пабраталiся i пакумiлiся з «руссю, хрысцiянамi». Паходжанне бел. шляхты ад «рымскай» падмацоўвалася i бел. этымалогiяй геаграфiчных назваў, што давалi «рымляне» пасля прыбыцця ў Прыбалтыку. Легенда пра П. супрацьстаяла iдэалогii сарматызму, паводле якой польская шляхта паходзiла ад стэпавых качэўнiкаў сарматаў, адлюстроўвала iмкненне шляхты ВКЛ даказаць сваё больш знатнае паходжанне ў параўнаннi з польскай. Гэта адпавядала i iнтарэсам магнатаў ВКЛ, якiя выступалi супраць Люблiнскай унii 1569 з Польшчай (з акружэння П. выводзiлi свае каранi Радзiвiлы, Пацы, Сапегi).

Лiтаратура:

Zachara-Wawrzyńczyk M. Geneza legendy o rzymskim pochodzeniu Litwinów // Zeszyty Historyczne Uniwersytetu Warszawskiego. Warszawa, 1963. [T.] 3;

Kulicka E. Legenda o rzymskim pochodzeniu Litwinów i jej stosunek do mitu sarmackiego // Przegląd Historyczny. 1980. Z. 1;

Улащик Н.Н. Введение в изучение белорусско-литовского летописания. М., 1985;

Грацыёцi С. Фантастычная i рэальная Лiтва ў старажытных беларускiх хронiках // Ад Полацка i Нясвiжа да Падуi i Венецыi. Мн., 1994;

Латышонак А. Палямон: Коды легенды // Наша ніва. 2006. 6 студз.

© Валерый Пазднякоў, 2006